चाणक्य नीति - दुष्टाभार्या शठं मित्रं भृत्यश्चोत्तरदायकः-।।५।।

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

दुष्टाभार्या शठं मित्रं भृत्यश्चोत्तरदायकः ।
संसर्प च गृहे वासो मृत्युरेव नः संशयः ।।५।।

अर्थ- दुष्ट पत्नी, झूठा मित्र, बदमाश नौकर और सर्प के साथ निवास साक्षातमृत्यु के समान है।

Meaning: A wicked wife, a false friend, a saucy servant and living in a house with a serpent in it are nothing but death.

🙏 चाणक्य नीती - प्रथम अध्याय 🙏
श्लोक ५:
दुष्टाभार्या शठं मित्रं भृत्यश्चोत्तरदायकः ।
संसर्प च गृहे वासो मृत्युरेव नः संशयः ।। ५।।

📜 चाणक्य नीती - श्लोक ५ चा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)

या श्लोकात आचार्य चाणक्य यांनी मानवी जीवनातील चार अत्यंत धोकादायक परिस्थितींचे वर्णन केले आहे,
ज्यांचा अनुभव घेणे मृत्यूच्या समान त्रासदायक आणि घातक असू शकते.
चाणक्य स्पष्ट करतात की, या चार गोष्टी घरात किंवा जीवनात उपस्थित असल्यास,
जगणे हे मरणासारखे होते; यात तिळमात्र शंका नाही.

चार प्रमुख घातक घटक:

१. दुष्टा भार्या (दुष्ट पत्नी):
जी पत्नी केवळ भांडखोर, अपमानास्पद वागणारी आणि पतीला मानसिक त्रास देणारी असते.

२. शठं मित्रम् (कपटी मित्र):
जो मित्र समोर गोड बोलतो पण पाठीमागे विश्वासघात करतो किंवा वाईट हेतू ठेवतो.

३. भृत्यश्चोत्तरदायकः (उद्धट नोकर):
जो नोकर मालकाला प्रत्युत्तर देतो, अवज्ञा करतो आणि आज्ञा पाळण्यास नकार देतो.

४. संसर्प च गृहे वासः (घरात साप असणे):
विषारी साप असलेल्या घरात राहणे.

चाणक्य सांगतात की, यापैकी कोणतीही एक गोष्ट जीवनात असल्यास,
तो मनुष्य रोज मरत असतो.
शारीरिक मृत्यू जरी लगेच न आला तरी,
मानसिक आणि सामाजिक मृत्यू त्याला निश्चितपणे ग्रासतो.

💡 प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

ओळी १:
दुष्टा भार्या शठं मित्रं

संस्कृत शब्द:
दुष्टा भार्या, शठं मित्रम्

मराठी अर्थ:
दुष्टा (वाईट स्वभाव असलेली/कलह करणारी) पत्नी,
शठं मित्र (कपटी, दुष्ट किंवा विश्वासघातकी मित्र)

विवेचन - वैवाहिक आणि सामाजिक धोका:

दुष्टा भार्या (दुष्ट पत्नी):
विवेचन: पत्नी ही घराचा आधारस्तंभ आणि सुख-शांतीचे केंद्र असते.
पण जर पत्नीचा स्वभाव दुष्ट असेल, ती घरात सतत कलह करत असेल,
पतीचा अपमान करत असेल किंवा त्याला मानसिक त्रास देत असेल,
तर त्या घरात सुख नांदू शकत नाही.

उदाहरण:
जी पत्नी कुटुंबातील सदस्यांना भांडायला लावते,
पतीच्या कामाची किंवा मूल्यांची सतत खिल्ली उडवते,
तिच्यामुळे पतीच्या आत्मविश्वासाचा आणि मनाच्या शांतीचा नाश होतो.

शठं मित्रम् (कपटी मित्र):
विवेचन: मित्र हा आपल्या जीवनातील विश्वासपात्र आणि आधारस्तंभ असतो.
पण 'शठ' म्हणजे कपटी, विश्वासघातकी किंवा वाईट हेतू ठेवणारा मित्र.
असा मित्र आपल्या जवळ राहून आपल्या सर्व रहस्ये आणि दुर्बळतांची माहिती करून घेतो,
आणि संधी मिळाल्यावर आपल्या विरोधात त्याचा वापर करतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.11.2025-सोमवार.
===========================================