1957 - स्पुतनिक २ चे प्रक्षेपण-1-

[Atul Kaviraje]

1957 - The Launch of Sputnik 2

The Soviet Union launched Sputnik 2, the second artificial Earth satellite, which carried the first living creature into space, a dog named Laika.

1957 - स्पुतनिक २ चे प्रक्षेपण-

सोव्हिएत युनियनने स्पुतनिक २ प्रक्षेपित केला, जो पृथ्वीवरील दुसरे कृत्रिम उपग्रह होते, आणि त्यात पहिला जीवित प्राणी, एक कुत्रा 'लायका' अंतराळात पाठवला.

🚀 १९५७ - स्पुतनिक २ चे प्रक्षेपण (The Launch of Sputnik 2)
तारीख: ३ नोव्हेंबर, १९५७
घटना: सोव्हिएत युनियनने स्पुतनिक २ प्रक्षेपित केला, ज्यात 'लायका' नावाचा पहिला जीवित प्राणी अंतराळात पाठवला गेला.

१. परिचय: अंतराळ युगातील दुसरे पाऊल 🛰�
४ ऑक्टोबर १९५७ रोजी स्पुतनिक १ (Sputnik 1) प्रक्षेपित करून सोव्हिएत युनियनने (Soviet Union) जगाला अंतराळ युगात प्रवेश केल्याची घोषणा केली. मात्र, केवळ २७ दिवसांनी, ३ नोव्हेंबर १९५७ रोजी, सोव्हिएतने स्पुतनिक २ प्रक्षेपित करून जगाला थक्क केले. हे पृथ्वीचे दुसरे कृत्रिम उपग्रह (Artificial Satellite) होते. स्पुतनिक २ केवळ आकाराने मोठा नव्हता, तर त्याने इतिहास घडवला. कारण या उपग्रहाने पृथ्वीवरील पहिला जीवित प्राणी – लायका 🐕 नावाच्या एका कुत्रीला अंतराळात घेऊन गेले.

२. ऐतिहासिक संदर्भ: शीतयुद्ध आणि अंतराळ शर्यत (Space Race) 🥶
स्पुतनिक २ चे प्रक्षेपण शीतयुद्धाच्या (Cold War) काळात झाले. सोव्हिएत युनियन आणि अमेरिका (USA) यांच्यात 'अंतराळ शर्यत' (Space Race) सुरू होती. या शर्यतीत कोण पुढे आहे, हे सिद्ध करण्यासाठी दोन्ही देश प्रयत्न करत होते. स्पुतनिक १ च्या यशानंतर सोव्हिएतने आपली वैज्ञानिक क्षमता आणि तांत्रिक प्रगती दाखवण्यासाठी स्पुतनिक २ अत्यंत कमी वेळेत, अगदी रशियातील 'क्रांती दिना'च्या (Revolution Day) पूर्वसंध्येला, घाईघाईत प्रक्षेपित केला.

३. स्पुतनिक २ ची तांत्रिक वैशिष्ट्ये (Technical Specifications) ⚙️
स्पुतनिक २ हा स्पुतनिक १ पेक्षा खूप मोठा होता.

वजन आणि आकार: त्याचे वजन सुमारे ५०० किलोग्राम होते, जे स्पुतनिक १ (८३.६ किलो) पेक्षा सहा पटीने जास्त होते.

उद्देश: स्पुतनिक २ चा मुख्य उद्देश मनुष्याच्या अंतराळ प्रवासापूर्वी जैविक आणि वैद्यकीय डेटा गोळा करणे हा होता.

जीवनावश्यक कक्ष (Cabin): लायकासाठी विशेष दाब नियंत्रित (Pressurised) आणि प्राणवायू (Oxygen) पुरवठा असलेला एक छोटा कक्ष तयार करण्यात आला होता.

४. लायकाची निवड आणि प्रशिक्षण (Laika's Selection and Training) 🐕
स्पुतनिक २ मध्ये पाठवण्यासाठी मॉस्कोच्या रस्त्यावरून भटकणाऱ्या अनेक कुत्र्यांची निवड करण्यात आली. लायका ही एक संकरित (Mix-breed) कुत्री होती.

निवडीची कारणे: लायका शांत स्वभावाची होती, लहान जागेत जुळवून घेण्याची क्षमता तिच्यात होती, आणि तिला वैद्यकीय उपकरणांशी (Sensors) संलग्न करणे सोपे होते.

प्रशिक्षण: लायकाला लहान पिंजऱ्यात राहण्याची सवय लावली गेली. तिच्या शरीरातील हृदयाचे ठोके, रक्तदाब आणि श्वसन गती मोजण्यासाठी तिच्यावर शस्त्रक्रिया करून सेन्सर्स बसवले गेले.

५. लायकाची अंतराळ यात्रा आणि शोकांतिका (The Journey and Tragedy) 💔
लायका ही अंतराळात जाणारी पहिली पृथ्वीवरील नागरिक ठरली.

प्रक्षेपण: ३ नोव्हेंबर १९५७ रोजी स्पुतनिक २ ने यशस्वीरित्या पृथ्वीची कक्षा गाठली.

प्रारंभिक स्थिती: लायका जिवंत होती, पण प्रक्षेपणाच्या तीव्र आवाजामुळे आणि कंपनामुळे तिचे हृदय गती सामान्यपेक्षा तिप्पट झाली होती.

शोकांतिका (Tragedy): उपग्रह पृथ्वीच्या कक्षेत पोहोचल्यावर, तांत्रिक बिघाडामुळे (Thermal Control System Failure) लायकाच्या कक्षातील तापमान धोकादायक पातळीपर्यंत वाढले. सोव्हिएतने सुरुवातीला ती अनेक दिवस जिवंत असल्याचे सांगितले असले तरी, लायका प्रक्षेपणाच्या केवळ ५ ते ७ तासांनंतरच जास्त उष्णतेमुळे आणि तणावामुळे मरण पावली.

उपग्रहाचा अंत: स्पुतनिक २ ने २५७० वेळा पृथ्वीची परिक्रमा केली आणि १४ एप्रिल १९५८ रोजी वातावरणात प्रवेश करून जळून खाक झाला.

६. जागतिक प्रतिक्रिया आणि नैतिक प्रश्न (Global Reaction and Ethical Questions) 📢
या प्रक्षेपणामुळे जगात आनंद आणि दुःख अशा दोन्ही प्रकारच्या प्रतिक्रिया उमटल्या.

सोव्हिएत गौरव: सोव्हिएत युनियनने हा मोठा वैज्ञानिक विजय म्हणून साजरा केला.

नैतिक वाद: लायकाच्या मृत्यूमुळे जगभरात, विशेषतः पाश्चात्त्य देशांमध्ये, प्राणी हक्क कार्यकर्त्यांनी (Animal Rights Activists) तीव्र टीका केली. मानवी प्रगतीसाठी प्राण्यांचे बलिदान देणे योग्य आहे की नाही, हा नैतिक प्रश्न (Ethical Dilemma) यामुळे उभा राहिला.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.11.2025-सोमवार.
===========================================