संत बंका-कोण भाग्यतया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी-1-

[Atul Kaviraje]

                     "संत चरित्र"
                       ------------

        संत सेना महाराज-

(संत जनाबाई अ० क्र०२७७) प्रत्येक संकटसमयी भक्तवत्सल विठ्ठल आपल्या प्रेमळ भक्तांसाठी धाव घेत असतो. ईश्वर कायमच 'संकटविमोचक' हे बिरुद राखत असतो. या संदर्भात संत बका महाराजांनी सुद्धा आपल्या अभंगात या घटनेचा प्रामुख्याने उल्लेख केला आहे.

संत बंका म्हणतात,

     "कोण भाग्यतया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी॥१॥

     घेऊनि धोकटी हजामत करी। आरसा दावी करी बादशहासी॥ २॥

     बंका म्हणे ज्याचे पुराणी पवाडे। तो भक्त साकडे वारीतसे॥ ३॥"

हा अभंग संत बंका यांनी रचलेला आहे. संत बंका (संत बंका महार), हे संत चोखामेळा यांच्या कुटुंबातील एक थोर संत. हा अभंग पंढरपूरचा विठ्ठल (परमेश्वर) आपल्या भक्तासाठी किती लीन होऊन कार्य करतो, याचे सुंदर उदाहरण देतो.

मी या अभंगाचा सखोल भावार्थ, अर्थ, आणि विस्तृत विवेचन खालीलप्रमाणे सादर करत आहे:

🙏 संत बंका यांचा अभंग: भक्ताधीन भगवंत

अभंग
"कोण भाग्यतया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी॥१॥

घेऊनि धोकटी हजामत करी। आरसा दावी करी बादशहासी॥ २॥

बंका म्हणे ज्याचे पुराणी पवाडे। तो भक्त साकडे वारीतसे॥ ३॥"

१. आरंभ (Arambh): विषयप्रवेश आणि संदर्भ
हा अभंग भक्ताधीन भगवंताचे (देवाचे भक्तांच्या अधीन असणे) महत्त्व स्पष्ट करतो. संत बंका एका पौराणिक कथेचा किंवा लोककथेचा संदर्भ देऊन सांगतात की, परमेश्वर आपल्या भक्ताचे साधे आणि 'नीच' मानले जाणारे कार्य देखील स्वतः करतो. हा अभंग 'सेना न्हावी' या संताच्या (संत सेना न्हावी हे रामानंद संप्रदायातील संत होते) जीवनातील प्रसंगावर आधारित आहे, जिथे परमेश्वराने स्वतः सेवकाचे रूप घेऊन राजाची हजामत करण्याचे काम केले.

२. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

कडवे पहिले (Stanza 1) 👑
"कोण भाग्यतया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी॥१॥"

अर्थ (Pratyek Kadvayacha Arth): संत सेना न्हावी यांचे किती मोठे भाग्य! ज्यांचे 'नीच' (सामान्य किंवा सेवकवर्गाचे) काम परमेश्वराने स्वतः केले.

सखोल भावार्थ/विवेचन (Vistrut Vivechan):

'भाग्यतया सेना न्हावियाचे': संत बंका संत सेना न्हावी यांच्या भाग्याचे कौतुक करत आहेत. सेना न्हावी हे पेशाने न्हावी (केशकर्तन करणारे) होते. तत्कालीन समाजात न्हावीचे काम 'नीच' किंवा कमी महत्त्वाचे मानले जात असे.

'नीच काम त्याचे स्वये करी': या चरणातून देवाच्या दास्य भक्तीचे महत्त्व स्पष्ट होते. ज्या परमात्म्याला मोठे-मोठे राजे आणि देवदूतही पाहू शकत नाहीत, तो परमेश्वर (विठ्ठल/कृष्ण) केवळ आपल्या भक्ताच्या प्रेमापोटी, भक्ताचे काम पूर्ण करण्यासाठी सेवकाचे रूप घेतो आणि 'न्हावी'चे काम करतो.

निष्कर्ष: भक्ताचे प्रेम आणि भक्ती हेच देवासाठी सर्वोच्च आहे. जात, वर्ण, किंवा कामाचे स्वरूप देवाला महत्त्वाचे नसते, तर भक्ताची निष्ठा महत्त्वाची असते.

कडवे दुसरे (Stanza 2) 💈
"घेऊनि धोकटी हजामत करी। आरसा दावी करी बादशहासी॥ २॥"

अर्थ (Pratyek Kadvayacha Arth): (परमेश्वराने) न्हाव्याचे साहित्य (धोकटी-पेटी) घेऊन राजाची हजामत केली आणि स्वतःच्या हाताने राजाला आरसा दाखवला.

सखोल भावार्थ/विवेचन (Vistrut Vivechan):

'घेऊनि धोकटी हजामत करी': 'धोकटी' म्हणजे न्हावीची पेटी, ज्यात त्याचे सर्व साहित्य (वस्तरा, साबण इ.) असते. परमेश्वराने कोणतेही श्रेष्ठत्व न दाखवता, अगदी सामान्य न्हाव्याप्रमाणे ती धोकटी स्वीकारली आणि राजाची हजामत केली.

प्रसंग: (उदाहरणासह) एका कथेनुसार, संत सेना न्हावी पूजा-अर्चनेत इतके मग्न झाले होते की त्यांना राजाने बोलावल्याचे विस्मरण झाले. राजा संत सेना यांची वाट पाहत होता. भक्ताला अडचणीतून सोडवण्यासाठी, देवाने स्वतः सेना न्हावी यांचे रूप घेतले, राजवाड्यावर गेले आणि त्यांनी राजसेवा (हजामत) केली.

'आरसा दावी करी बादशहासी': काम पूर्ण झाल्यावर देवाने स्वतःच्या (न्हाव्याच्या) हाताने राजाला आरसा दाखवला. ही गोष्ट दर्शवते की देवासाठी कोणतेही काम छोटे-मोठे नसते आणि तो भक्तासाठी कोणतीही सेवा करण्यास तयार असतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.11.2025-मंगळवार.
===========================================