चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - आपदर्थे धनं रक्षेद्दारान रक्षेदनरपि-श्लोक ६-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

आपदर्थे धनं रक्षेद्दारान रक्षेदनरपि ।
आत्मानं सततं रक्षेद्दारैरपि धनैरपि ।।६।।

अर्थ- व्यक्ति को आने वाली मुसीबतों से निबटने के लिए धन संचय करना चाहिए। उसे धन-सम्पदा त्यागकर भी पत्नी की सुरक्षा करनी चाहिए। लेकिन यदि आत्मा की सुरक्षा की बात आती है तो उसे धन और पत्नी दोनो को तुक्ष्य समझना चाहिए।

Meaning: One should save his money against hard times, save his wife at the sacrifice of his riches, but invariably one should save his soul even at the sacrifice of his wife and riches.

💡 चाणक्य नीती - प्रथम अध्याय, श्लोक ६
आपदर्थे धनं रक्षेद्दारान रक्षेदनरपि । आत्मानं सततं रक्षेद्दारैरपि धनैरपि ।।६।।

१. आरंभ (Arambh): विषयप्रवेश आणि संदर्भ
चाणक्य नीतीतील हा श्लोक जीवनात प्राधान्यक्रम (Prioritization) कसा ठरवावा, याबद्दल मार्गदर्शन करतो. आचार्य चाणक्य मानवी जीवनातील संपत्ती (धन), पत्नी (दाराः) आणि स्वतःचे जीवन (आत्मा) या तीन महत्त्वाच्या गोष्टींच्या रक्षणाचा क्रम निश्चित करून, व्यक्तीला दूरदृष्टी आणि व्यवहारिक ज्ञान देतात. संकटकाळात कोणती गोष्ट अधिक महत्त्वाची ठरते आणि कशाचे रक्षण सर्वप्रथम करावे, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

२. प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन
या श्लोकात एकूण चार चरण (ओळी) आहेत.

ओळ पहिली (First Line) 💰
आपदर्थे धनं रक्षेत्

अर्थ (Pratyek Olicha Arth): व्यक्तीने संकटासाठी (आपदा) धनाचे (संपत्तीचे) रक्षण करावे.

सखोल भावार्थ/विवेचन (Vistrut Vivechan):

चाणक्य सांगतात की, मनुष्य जेव्हा सुखी आणि समृद्ध असतो, तेव्हा त्याने भविष्यातील संकटांचा विचार करून धन संचय (बचत) करायला हवा.

'आपदर्थे' म्हणजे 'आपत्तीसाठी'. जेव्हा नैसर्गिक संकट, आजारपण, बेरोजगारी किंवा आर्थिक मंदी येते, तेव्हा जतन केलेले धनच उपयोगी पडते. मित्र किंवा नातेवाईक मदत करतीलच याची शाश्वती नसते, पण वाचवलेले धन हे सर्वात मोठा मित्र ठरते.

उदाहरणे: आजारपणात उपचारासाठी, मुलांच्या शिक्षणात अचानक लागणाऱ्या खर्चासाठी, किंवा नोकरी गेल्यावर उपजीविकेसाठी बचत केलेले धन अत्यंत महत्त्वाचे ठरते. त्यामुळे धनाचे रक्षण प्रथम करावे.

ओळ दुसरी (Second Line) 🏠
दारान रक्षेदनरपि

अर्थ (Pratyek Olicha Arth): (आवश्यक असल्यास) धनाचे रक्षण न करता पत्नीचे (दाराः) रक्षण करावे.

सखोल भावार्थ/विवेचन (Vistrut Vivechan):

चाणक्य येथे मूलभूत मूल्य स्पष्ट करतात. ते म्हणतात की, जेव्हा धन आणि पत्नी या दोन गोष्टींमध्ये निवड करण्याची वेळ येते, तेव्हा धनापेक्षा पत्नीचे (कुटुंबाचे/घरच्यांचे) रक्षण करणे अधिक महत्त्वाचे आहे.

'अनैरपि' म्हणजे 'धन नसतानाही' किंवा 'धनाचा त्याग करूनही'. धन हे पुन्हा कमावता येते, परंतु पत्नी आणि कुटुंबाचे नुकसान भरून काढता येत नाही.

उदाहरणे: जर एखाद्या संकटात पत्नीला सुरक्षित स्थळी हलवण्यासाठी सगळे धन खर्च करावे लागले किंवा धन सोडून पळून जावे लागले, तर ते योग्य आहे. कारण कुटुंब हे केवळ धन कमावण्यासाठीचे साधन नाही, तर ते जीवनाचा आधार आहे.

ओळ तिसरी (Third Line) 🧘
आत्मानं सततं रक्षेत्

अर्थ (Pratyek Olicha Arth): व्यक्तीने सतत (नेहमी) स्वतःचे (आत्म्याचे/जीवाचे) रक्षण करावे.

सखोल भावार्थ/विवेचन (Vistrut Vivechan):

येथे प्राधान्यक्रम स्पष्ट होतो. जेव्हा कुटुंबाचे रक्षण करण्यासाठी स्वतःच्या जीवाला धोका निर्माण होतो, तेव्हा चाणक्य आत्मसंरक्षणाला सर्वोच्च महत्त्व देतात.

'सततं रक्षेत्' म्हणजे 'नेहमी रक्षण करावे'. व्यक्ती जिवंत राहिल्यासच ते धन पुन्हा कमावू शकते किंवा कुटुंबाचे पुनर्संघटन करू शकते. जर जीवच नसेल, तर धन आणि पत्नी या दोन्ही गोष्टींचे कोणतेही मूल्य राहत नाही.

उदाहरणे: अत्यंत गंभीर युद्धजन्य परिस्थितीत किंवा नैसर्गिक आपत्तीत (उदा. आग, भूकंप), जिथे कुटुंबाला वाचवण्यासाठी स्वतःच्या जीवाची आहुती देण्याची वेळ येते, तेव्हा चाणक्य आत्मरक्षणाला महत्त्व देतात. कारण स्व-अस्तित्व (Self-preservation) हेच सर्व धर्माचे मूळ आहे.

ओळ चौथी (Fourth Line) ⚔️
दारैरपि धनैरपि

अर्थ (Pratyek Olicha Arth): (आवश्यक असल्यास) पत्नीचा आणि धनाचा त्याग करूनही (स्वतःचे रक्षण करावे).

सखोल भावार्थ/विवेचन (Vistrut Vivechan):

ही ओळ तिसऱ्या ओळीचा अंतिम निष्कर्ष आहे. याचा अर्थ असा नाही की पत्नी आणि धन महत्त्वाचे नाही. परंतु जेव्हा सर्वोच्च संकट उभे ठाकते, तेव्हा स्वतःचे जीवन वाचवणे ही व्यक्तीची अंतिम जबाबदारी ठरते.

'दारैरपि धनैरपि' म्हणजे 'पत्नी आणि धन दोन्हीचा त्याग करूनही'.

मूलभूत सिद्धांत: जीवनात धन (कमी महत्त्वाचे) < कुटुंब/पत्नी (मध्यम महत्त्वाचे) < आत्मा/स्वजीवन (सर्वात महत्त्वाचे) हा क्रम पाळायला हवा. जर आपण जिवंत राहिलो, तर आपण गमावलेले सर्व काही पुन्हा मिळवू शकतो. स्वतःचा नाश झाल्यास, बाकी कशाचेही रक्षण करता येत नाही.

३. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha)
समारोप (Samarop): या श्लोकात आचार्य चाणक्यांनी अतिशय व्यावहारिक दृष्टीकोन मांडला आहे. हा श्लोक केवळ भौतिक वस्तूंच्या रक्षणापुरता मर्यादित नाही, तर तो आपल्याला जीवनातील मूल्यांचा क्रम शिकवतो. संकटकाळात भावूक न होता, बुद्धीने आणि तर्कशुद्धतेने निर्णय घेणे किती महत्त्वाचे आहे, हे यातून स्पष्ट होते.

निष्कर्ष (Nishkarsha): या श्लोकाचा अंतिम निष्कर्ष हा आहे की, जीवन हेच सर्वोच्च मूल्य आहे.

पैसा संकटात मदत करतो.

कुटुंब पैशापेक्षा महत्त्वाचे आहे.

आणि स्वतःचा जीव कुटुंब आणि पैसा या दोन्हीपेक्षा अमूल्य आहे.

जीवित राहिल्यासच धनाचा उपयोग करता येतो आणि कुटुंबाचे रक्षण करता येते. म्हणून, आत्मरक्षण हेच सर्वोच्च कर्तव्य आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.11.2025-मंगळवार.
===========================================