1847 - लॉर्ड कॅनिंगचा जन्म-2-👑

[Atul Kaviraje]

1847 - लॉर्ड कॅनिंगचा जन्म-

मराठी मन नकाशा (Detailed Marathi Horizontal Long Mind Map Chart) - लॉर्ड कॅनिंग: अंतिम गव्हर्नर-जनरल व पहिले व्हायसरॉय

मुख्य मुद्दा (Major Point)   उप-मुद्दे (Sub-Points)   विश्लेषण (Analysis) व उदाहरणे (Examples)   प्रतीक/इमोजी (Symbol/Emoji)

१. पद आणि उपाधी

१.१. अंतिम गव्हर्नर-जनरल
ईस्ट इंडिया कंपनीद्वारे नियुक्त झालेले भारताचे शेवटचे गव्हर्नर-जनरल (१८५६). 🚪🔚

१.२. पहिले व्हायसरॉय
'भारत सरकार कायदा, १८५८' नंतर ब्रिटीश राजघराण्याचे पहिले प्रतिनिधी (१८५८). 👑🥇

२. १८५७ चा उठाव

२.१. उठावाच्या वेळी भूमिका
शांत, दृढ आणि धोरणात्मक भूमिका घेऊन त्यांनी ब्रिटीश प्रशासन सुरळीत ठेवले. 🌪�🧘

२.२. 'चर्बी लावलेल्या काडतुसे' प्रकरण
नवीन एनफिल्ड रायफलच्या काडतुसांमुळे धार्मिक भावना दुखावल्या, ज्यामुळे उठावाचा भडका उडाला. 🔫🐄🐷

३. क्षमाशीलतेचे धोरण

३.१. 'क्लेमेन्सी कॅनिंग'
उठावानंतर सूडबुद्धीऐवजी क्षमाशीलतेचे धोरण (Clemency Proclamation) स्वीकारले. 🕊�💖

३.२. ओळी (Oudh) चे जमीन जप्ती
अवधमधील बंडखोरांची जमीन जप्त करण्याची घोषणा केली, ज्यामुळे ब्रिटीशांमध्येही वाद निर्माण झाला. 🌾😠

४. सत्तांतर (१८५८)

४.१. ईस्ट इंडिया कंपनीचा शेवट
'भारत सरकार कायदा, १८५८' द्वारे कंपनीचे शासन संपुष्टात आले. 📜❌

४.२. ब्रिटीश राजघराण्याकडे सत्ता
भारताची सत्ता थेट ब्रिटीश महाराणी व्हिक्टोरिया यांच्याकडे हस्तांतरित झाली. 👸🇬🇧

५. प्रशासकीय सुधारणा

५.१. 'पोर्टफोलिओ' पद्धत
प्रशासकीय सोयीसाठी मंत्रिमंडळातील सदस्यांना वेगवेगळी खाती (Departments) देण्याची सुरुवात. 💼📊

५.२. इंडियन कौन्सिल ॲक्ट, १८६१
कायदेमंडळाची पुनर्रचना आणि भारतीयांना प्रतिनिधी म्हणून सामील करून घेण्यास सुरुवात. 🤝🏛�

६. कायदेशीर सुधारणा

६.१. इंडियन पीनल कोड (IPC), १८६०
लॉर्ड मेकॉले यांनी तयार केलेला 'भारतीय दंड संहिता' (IPC) लागू केला. 📚⚖️

६.२. उच्च न्यायालये (High Courts)
कलकत्ता, मद्रास आणि बॉम्बे येथे उच्च न्यायालये स्थापित (१८६१ चा कायदा). 👨�⚖️🏢

७. सामाजिक कायदे

७.१. विधवा पुनर्विवाह कायदा, १८५६
मागील गव्हर्नर-जनरल (लॉर्ड डलहौसी) यांच्या काळात तयार झालेला हा कायदा लागू केला. 🧑�🤝�🧑💍

७.२. जनरल सर्व्हिस एन्लिस्टमेंट ॲक्ट, १८५६
सैनिकांना परदेशातही सेवा देण्याचे बंधन घातले, ज्यामुळे असंतोष वाढला. 🚢🪖

८. शिक्षण आणि अर्थकारण

८.१. विद्यापीठांची स्थापना
कलकत्ता, बॉम्बे आणि मद्रास येथे आधुनिक विद्यापीठांची स्थापना (१८५७). 🎓🏫

८.२. आयकर (Income Tax)
१८६० मध्ये जेम्स विल्सन यांनी भारतात प्रथमच आयकर सुरू केला. 💸📈

९. डॉक्ट्रिन ऑफ लॅप्स (Doctrine of Lapse)

९.१. या धोरणाची समाप्ती
'दत्तक वारसा नामंजूर' (Doctrine of Lapse) हे धोरण रद्द केले. 🙅�♂️👶

९.२. संस्थानिकांचे समाधान
संस्थानिकांचे हक्क मान्य केले आणि त्यांच्याशी झालेले करार कायम ठेवले. 🤴🤝

१०. निष्कर्ष आणि वारसा

१०.१. कॅनिंगचा वारसा
ब्रिटीश राजवटीच्या संरक्षणासाठी त्यांनी केलेले शांत आणि कठोर प्रयत्न. 🛡�🌍

१०.२. भारतीय इतिहासातील स्थान
१८५७ च्या क्रांतीनंतर प्रशासकीय पुनर्रचनेचे शिल्पकार म्हणून ओळख. 🏗�🇮🇳

निष्कर्ष आणि समारोप (Conclusion) 🌉
लॉर्ड कॅनिंग यांची कारकीर्द (१८५६-१८६२) ही भारतीय इतिहासातील एक 'सेतू' आहे - एका बाजूला ईस्ट इंडिया कंपनीची २०० वर्षांची सत्ता, तर दुसऱ्या बाजूला ब्रिटीश राजघराण्याची थेट राजवट. १८५७ चा भयानक उठाव आणि त्यानंतर झालेले कायदेशीर व प्रशासकीय बदल, ही त्यांच्या कार्यकाळातील सर्वात मोठी देणगी आहे. त्यांना 'क्षमाशील' म्हणून ओळखले गेले, पण त्यांच्या धोरणात्मक निर्णयांनी ब्रिटीश साम्राज्याचा पाया अधिक मजबूत केला. त्यांचा जन्म भारताच्या इतिहासातील एका नव्या पर्वाच्या पडद्यामागील सूत्रधार म्हणून अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.11.2025-मंगळवार.
===========================================