श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २: -श्लोक-72-एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य-2

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-72-

एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति।
स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति।।72।।

२. विवेचन (Elaboration)
अ. स्थितप्रज्ञाचा आदर्श: ब्राह्मी स्थिती
स्थितप्रज्ञ पुरुष (श्लोक ५५-७१ नुसार) सर्व इच्छा टाकतो, सुख-दुःखात सम राहतो, इंद्रियांना वश ठेवतो, आसक्ती आणि अहंकार सोडतो. अशा जीवनाचे नाव आहे 'ब्राह्मी स्थिती'. हा केवळ कोणताही चांगला विचार किंवा चांगली वृत्ती नाही, तर ब्रह्मस्वरूपात स्थित होण्याची अवस्था आहे. सामान्य मनुष्य देह, मन आणि बुद्धीला 'मी' मानतो. ब्राह्मी स्थितीतला मनुष्य या सर्वांना बाजूला सारून शुद्ध चैतन्यस्वरूप आत्म्याला 'मी' मानतो. हा अनुभव इतका खोल असतो की तो पुन्हा संसाराच्या दुःखाकडे वळत नाही.

ब. मोहाचा अभाव (नैनां प्राप्य विमुह्यति)
माणूस कशाने मोहित होतो? अज्ञानाने.

उदाहरण: एखादी व्यक्ती दोरीला साप समजून घाबरते. दोरीची वास्तविकता कळल्यावर (ज्ञान झाल्यावर) साप आहे हा मोह दूर होतो. त्याचप्रमाणे, ब्राह्मी स्थिती प्राप्त झाल्यावर साधकाला 'जग क्षणभंगुर आहे आणि आत्मा अमर आहे' हे ज्ञान होते. त्यामुळे त्याला जगण्याच्या व मरणाच्या मोहांनी कधीही ग्रासत नाही. तो सत्य जाणतो, त्यामुळे असत्याचे आकर्षण संपते.

क. अंतकाळाची तयारी
जीवनात एकदा का ब्राह्मी स्थिती अंगिकारली की, त्याचे सर्वात मोठे महत्त्व अंतकाळी सिद्ध होते.

सामान्य व्यक्ती: आयुष्यभर जमवलेल्या धन, कुटुंब, कीर्ती यांमध्ये त्याची आसक्ती राहते. मरणापूर्वी ती आसक्ती तीव्र होते आणि ती व्यक्ती याच आसक्तीनुसार नवीन जन्म घेते. (उदा. श्रीमंत माणूस मरताना आपल्या संपत्तीचाच विचार करतो आणि पुढील जन्म त्यानुसार घेतो.)

ब्राह्मी स्थितीतील व्यक्ती: त्याने सर्व आसक्ती व कामना जीवनातच सोडून दिलेल्या असतात (श्लोक ७१). त्यामुळे मरणाच्या वेळी त्याच्या मनात कसलीही आसक्ती, भीती किंवा दुःख नसते. त्याची बुद्धी स्थिर व शांत असते. तो शांत चित्ताने, कोणत्याही बंधनात न अडकता, सहजपणे देहाचा त्याग करतो.

ड. ब्रह्मनिर्वाण (मोक्ष) हे अंतिम लक्ष्य
'ब्रह्मनिर्वाण' म्हणजे जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून कायमची मुक्ती. हे फक्त याच ब्राह्मी स्थितीतून शक्य होते.

उदाहरण: नदीचे पाणी जेव्हा समुद्राला मिळते, तेव्हा ते स्वतःचे वेगळे अस्तित्व गमावते आणि समुद्राचे विशाल स्वरूप धारण करते. त्याचप्रमाणे, ब्राह्मी स्थितीतला जीव जेव्हा देहाचा त्याग करतो, तेव्हा त्याचे 'अहं' (मी-पण) हे ब्रह्मस्वरूपात विलीन होते. तो 'ब्रह्म' होऊन जातो आणि त्याला शाश्वत आनंद व परम शांती प्राप्त होते.

३. समारोप (Conclusion)
भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, कर्मयोगाचे आणि ज्ञानयोगाचे अंतिम फळ हे एकच आहे—ब्राह्मी स्थितीची प्राप्ती. या स्थितीत कर्मे करावी लागतात, पण ती कर्मे बंधने निर्माण करत नाहीत. ही स्थिती जगतानाच अनुभवायची आहे, ती मृत्यूनंतरची कोणतीही अवस्था नाही. ज्याने जीवनात ही स्थिरता कमावली, त्याला मरणापूर्वी विशेष प्रयत्न करण्याची गरज पडत नाही.

४. निष्कर्ष (Summary/Inference)
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात सांगितलेल्या सांख्ययोग आणि बुद्धियोग (कर्मयोग) या दोन्ही मार्गांचे अंतिम साध्य म्हणजे ब्राह्मी स्थिती आहे.

ही स्थिती म्हणजे निःस्वार्थ कर्म, अनासक्ती, ममत्व-अहंकाराचा त्याग आणि आत्मज्ञानाची स्थिरता होय.

या स्थितीत राहून आयुष्य जगल्यास माणूस मोहातून कायमचा मुक्त होतो.

या स्थितीत अंतकाळात स्थिर राहिल्यास, त्याला परम मोक्ष (ब्रह्मनिर्वाण) प्राप्त होतो आणि तो पुनर्जन्माच्या फेऱ्यातून मुक्त होतो.

हा श्लोक म्हणजे सांख्ययोगाचे सर्व सार आहे, जो आपल्याला स्थिर बुद्धीने जगण्याचा आणि अंतिम मुक्तीचा मार्ग दाखवतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.11.2025-गुरुवार.   
===========================================