चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - धनिकः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यस्तु पञ्चमः।।९।।-1-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

धनिकः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यस्तु पञ्चमः।
पञ्च यत्र न विद्यन्ते न तत्र दिवस वसेत् ।।९।।

अर्थ- ऐसे जगह एक दिन भी निवास न करें जहाँ निम्नलिखित पांच ना हो -एक धनवान व्यक्ति, एक ब्राह्मण जो वैदिक शास्त्रों में निपुण हो, एक राजा, एक नदी,और एक चिकित्सक।

Meaning: Do not stay for a single day where there are not these five persons: a wealthy man, a brahmin well versed in Vedic lore, a king, a river and a physician.

📜 चाणक्य नीति (प्रथम अध्याय, श्लोक ९) — सखोल भावार्थ
श्लोक :

धनिकः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यस्तु पञ्चमः।
पञ्च यत्र न विद्यन्ते न तत्र दिवस वसेत्।।९।।

⭐ आरंभ (Introduction): जीवनावश्यक गरजांची पूर्तता

आचार्य चाणक्य हे केवळ राजनीतीचे (Politics) नाही,
तर समाजनीतीचे आणि व्यावहारिक जीवनातील नियमांचे महान जाणकार होते.
प्रस्तुत श्लोकामध्ये, त्यांनी व्यक्तीला जीवन जगण्यासाठी,
सुरक्षित राहण्यासाठी आणि प्रगती करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या पाच मूलभूत गोष्टी (पंच तत्त्वे) आणि त्यांचे महत्त्व सांगितले आहे.

ज्या ठिकाणी या पाच गोष्टी उपलब्ध नसतील,
त्या ठिकाणी एक दिवसही राहू नये, असा कठोर आणि स्पष्ट सल्ला चाणक्य देतात.
हा सल्ला केवळ स्थलांतर (Migration) करण्यासाठी नसून,
योग्य आणि सुरक्षित वातावरणाची निवड करण्यासाठी आहे.

🧠 प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन
ओळ १ : "धनिकः श्रोत्रियो राजा"
घटक   अर्थ (Meaning)
धनिकः   श्रीमंत व्यक्ती (Wealthy person)
श्रोत्रियः   वेद-शास्त्रांचे जाणकार, धर्मज्ञ (Learned, knowledgeable person)
राजा   शासक, राज्यकर्ता, प्रशासक (Ruler, administrator)
सखोल विवेचन :

या ओळीत चाणक्य तीन महत्त्वाच्या व्यक्तींचा उल्लेख करतात,
ज्या कोणत्याही समाजासाठी अत्यावश्यक आहेत —

१. धनिक (श्रीमंत):

गरज:
धनिक व्यक्तीमुळे त्या समाजात पैशाचा प्रवाह (Cash Flow) आणि आर्थिक व्यवहार सुरू राहतात.
ते व्यापार, उद्योग आणि नोकरीच्या संधी निर्माण करतात.

विस्तार:
ज्या गावात धनिक नसतात, तिथे व्यापार मंदावतो, लोकांना काम मिळत नाही आणि गरिबी वाढते.
जर संकट आले, तर धनिकच आर्थिक मदत करून समाजाला आधार देतात.

उदाहरण:
एखाद्या गावात मोठी बाजारपेठ असेल, तर तेथे आसपासच्या लोकांना रोजगार मिळतो
आणि गावाची आर्थिक प्रगती होते.

२. श्रोत्रियो (ज्ञानी / धर्मज्ञ):

गरज:
श्रोत्रिय म्हणजे केवळ पूजा-अर्चा करणारे नाहीत,
तर वेदांचे, ज्ञानाचे आणि नीतिमत्तेचे (Morality) ज्ञान देणारे गुरू किंवा विद्वान.

विस्तार:
ज्ञानी व्यक्ती समाजात संस्कार, नीतिमत्ता आणि योग्य मार्गदर्शन प्रदान करतात.
त्यांच्यामुळे समाज धर्म-अधर्म, योग्य-अयोग्य यातील फरक ओळखू शकतो
आणि प्रगतीच्या मार्गावर राहतो.

उदाहरण:
गुरुकुले, शिक्षण संस्था किंवा ज्ञानी मार्गदर्शकांमुळे
समाजाला दिशा मिळते आणि भावी पिढी सुसंस्कृत होते.

३. राजा (प्रशासक / न्यायव्यवस्था):

गरज:
राजा किंवा कार्यक्षम प्रशासक कायदा आणि सुव्यवस्था (Law and Order),
संरक्षण आणि न्याय (Justice) सुनिश्चित करतो.

विस्तार:
प्रशासन नसेल, तर समाजात अराजकता (Anarchy) निर्माण होते.
सुरक्षितता नसेल तर व्यक्ती शांतपणे व्यापार किंवा जीवन जगू शकत नाही.
राजाची उपस्थिती हे सुरक्षित आणि न्यायपूर्ण जीवनाचे प्रतीक आहे.

उदाहरण:
ज्या शहरात मजबूत पोलीस यंत्रणा आणि जलद न्यायव्यवस्था असते,
तेथे लोक निर्भयपणे राहू शकतात आणि आपला व्यवसाय वाढवू शकतात.

ओळ २ : "नदी वैद्यस्तु पञ्चमः।"
घटक   अर्थ (Meaning)
नदी   नदी किंवा पाण्याची उपलब्धता (River or water source)
वैद्यस्तु   डॉक्टर, वैद्य, आरोग्य सेवा पुरवणारा (Doctor, Physician, Medical professional)
पञ्चमः   पाचवी गोष्ट (The fifth one)
सखोल विवेचन :

या ओळीत चाणक्य जीवन जगण्यासाठी आवश्यक असलेल्या
दोन मूलभूत प्राकृतिक आणि मानवी गरजांचा उल्लेख करतात —

४. नदी (जलस्रोत):

गरज:
पाणी हे जीवनाचे मूलभूत तत्त्व आहे.
शेती, पिण्याचे पाणी, स्वच्छता आणि उद्योगांसाठी पाण्याची उपलब्धता अत्यंत आवश्यक आहे.

विस्तार:
नदी, तलाव किंवा चांगला जलस्रोत नसेल तर,
त्या ठिकाणी शेती करणे, पशू पाळणे किंवा दीर्घकाळ वास्तव्य करणे शक्य होत नाही.
पाण्याची अनुपलब्धता म्हणजे जीवनचक्र थांबणे.

उदाहरण:
इतिहासातील सर्व मोठी शहरे (उदा. सिंधू संस्कृती, काशी, पुणे)
नदीकिनारीच विकसित झाली, कारण पाण्याची उपलब्धता हे जीवनाचे मूळ आहे.

५. वैद्यस्तु (वैद्य / डॉक्टर):

गरज:
आरोग्य सेवा आणि रोग निवारणासाठी वैद्याची उपस्थिती अपरिहार्य आहे.

विस्तार:
माणसाचे शरीर कधीही रोगी होऊ शकते किंवा त्याला अपघात होऊ शकतो.
अशा वेळी योग्य आणि त्वरित उपचार मिळणे आवश्यक असते.
ज्या ठिकाणी वैद्य किंवा आरोग्य सुविधा उपलब्ध नसतात,
तिथे रोगराईमुळे मृत्यूचे प्रमाण वाढते आणि लोक भीतीखाली जगतात.

उदाहरण:
एखाद्या दूरच्या खेड्यात वैद्य नसेल, तर साध्या तापानेही गंभीर परिस्थिती उद्भवू शकते,
याउलट वैद्य असलेल्या ठिकाणी त्वरित उपचार शक्य होतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.11.2025-शुक्रवार.
===========================================