कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता -व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे-2

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता

व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे।
तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम्।।2।।

🌿 प्रत्येक SHLOKAचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन 🌿
१. आरंभ (Introduction)

कर्मयोग अध्यायाच्या सुरुवातीला (श्लोक १) अर्जुनाने जो प्रश्न विचारला,
त्याचीच ही पुनरावृत्ती आणि अधिक तीव्र झालेली अवस्था आहे.

अध्याय २ मध्ये, भगवान श्रीकृष्णांनी आत्म्याचे अमरत्व (ज्ञानयोग) सांगितले
आणि त्याचबरोबर फळाची आसक्ती न ठेवता कर्म करण्याची (कर्मयोग)
आवश्यकताही सांगितली.

या दोन गोष्टी अर्जुनला 'व्यामिश्र वाक्य' (मिश्रित उपदेश) वाटल्या.
जणू एकाच वेळी दोन भिन्न मार्गांवर चालायला सांगितले जात आहे, असे त्याला वाटले.

२. विवेचन (Elaboration)
अ. व्यामिश्र वाक्याचा अर्थ

'व्यामिश्र' म्हणजे एकत्र मिसळलेले.

श्रीकृष्णांनी एका बाजूला सांगितले:
"कर्म हे केवळ अज्ञानाने प्रेरित असते, ज्ञानी पुरुष कर्माला महत्त्व देत नाहीत,
बुद्धी योगाने कर्माचा त्याग करा." (ज्ञानमार्गाचा पुरस्कार).

आणि दुसऱ्या बाजूला सांगितले:
"तुझे कर्तव्य म्हणून तू युद्ध कर, फळाची आसक्ती सोडून कर्म कर."
(कर्ममार्गाचा पुरस्कार).

उदाहरण:
एखाद्या विद्यार्थ्याला शिक्षक एकाच वेळी असे म्हणत आहेत की,
"परीक्षेत चांगले गुण मिळवण्यासाठी अभ्यास करणे व्यर्थ आहे,
ज्ञान हे त्या गुणांपेक्षा श्रेष्ठ आहे,"
आणि लगेच म्हणतात,
"तू रात्रंदिवस अभ्यास कर, कारण परीक्षा देणे हे तुझे कर्तव्य आहे."

यामुळे विद्यार्थ्याला नेमके काय करायचे, हे कळणार नाही.
अर्जुनाची अवस्था तशीच झाली होती.

ब. बुद्धी गोंधळणे

अर्जुन हा एक विचारशील आणि प्रामाणिक साधक आहे.
तो केवळ लढण्याची सबब शोधत नाहीये,
तर त्याला धर्माचे आणि कल्याणाचे मूळ तत्व समजून घ्यायचे आहे.

दोन परस्परविरोधी वाटणाऱ्या उपदेशांमुळे त्याची बुद्धी (निश्चित ज्ञान) गोंधळात पडली.
बुद्धीचे कार्य निश्चित निर्णय घेणे आहे.
जेव्हा दोन श्रेष्ठ गोष्टींपैकी कोणती निवडायची हे कळत नाही,
तेव्हा बुद्धीची निर्णयक्षमता थांबते.

क. 'तदेकं वद निश्चित्य' – निश्चित मार्गाची मागणी

अर्जुनाने स्पष्टपणे एकाच निश्चित (Final / Decisive) मार्गाची मागणी केली आहे.

या दोन मार्गांपैकी – ज्ञान आणि कर्म –
कोणता मार्ग त्याला परम श्रेय (Ultimate Good) देईल, ते त्याला जाणून घ्यायचे आहे.

ज्ञानयोग: कर्म सोडून केवळ आत्मज्ञानात रमणे.
कर्मयोग: फळाची आसक्ती न ठेवता कर्तव्य कर्मे करणे.

अर्जुन या दोन्हीपैकी एकच मार्ग निश्चितपणे सांगायला सांगतो,
कारण त्याला खात्री आहे की दोन मार्गांवर एकाच वेळी चालून
अंतिम गंतव्य (श्रेय) प्राप्त होणार नाही.

ड. 'येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम्' – श्रेय प्राप्तीचे उद्दिष्ट

अर्जुनाचे अंतिम उद्दिष्ट 'श्रेय' आहे, म्हणजेच परम कल्याण किंवा मोक्ष.
तो केवळ तात्पुरत्या सुख-दुःखाचा किंवा विजयाचा विचार करत नाहीये.

त्याचा प्रश्न त्याच्या आध्यात्मिक उन्नतीसाठी आहे.
हे स्पष्ट करते की अर्जुनाची समस्या केवळ युद्धापासून पळ काढण्याची नसून,
जीवन कसे जगावे याच्या मूलभूत तत्वावर आधारित आहे.

३. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary / Inference)

या श्लोकात अर्जुनाने श्रीकृष्णांच्या उपदेशातील वरवरचा विरोधाभास उघड केला
आणि एका सुस्पष्ट, निश्चित दिशेची मागणी केली.

हा श्लोक कर्मयोग अध्यायाचा आधारस्तंभ आहे,
कारण या प्रश्नाच्या उत्तरादाखलच भगवान श्रीकृष्ण
पुढील संपूर्ण अध्यायात 'निष्काम कर्मयोग' या सिद्धांताची स्थापना करणार आहेत.

अर्जुनाच्या या प्रश्नाने हे सिद्ध झाले की सामान्य व्यक्तीला
ज्ञान (बुद्धी) आणि कर्म या दोन तत्त्वज्ञानांमध्ये समन्वय साधणे
किती कठीण आहे.

या प्रश्नामुळेच श्रीकृष्णांना हे स्पष्ट करावे लागले की,
वास्तविक पाहता ज्ञान आणि कर्म हे दोन भिन्न मार्ग नसून,
निष्काम कर्म हेच आत्मज्ञानाकडे (बुद्धीकडे) नेणारे उत्तम साधन आहे.

🌼 इति श्रीमद्भगवद्गीते तिसऱ्या अध्यायातील दुसऱ्या श्लोकाचे सविस्तर मराठी विवेचन पूर्ण. 🌼

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.11.2025-शनिवार.
===========================================