कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ-श्लोक ३-2

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

श्रीभगवानुवाच-

लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ।
ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्।।3।।

२. ज्ञानयोग (सांख्यांसाठी):
सांख्य दृष्टीकोन मुख्यत्वे विवेकावर आधारित आहे.

तत्त्वज्ञान: ते मानतात की 'मी' हे शरीर नाही, मन नाही, बुद्धी नाही; 'मी' शुद्ध आत्मा आहे.

साधना: त्यांची साधना अशी आहे की, त्यांनी कर्मे केली तरी त्या कर्मांचे कर्तेपण स्वतःकडे घेऊ नये. त्यांना वाटते की, कर्मे ही शरीराकडून (प्रकृतीच्या गुणांकडून) होत आहेत. "गुणाह गुणेषु वर्तन्ते" (गुणच गुणांमध्ये वावरतात). ते स्वतःला अलिप्त 'द्रष्टा' (साक्षी) मानतात.

उदाहरणे: जो साधक एकांतवासात राहून, निरंतर आत्मचिंतन करतो, 'मी कोण आहे?' याचा शोध घेतो आणि जगाच्या व्यवहारातून निवृत्त होतो, तो या मार्गाचा अनुयायी आहे.

३. कर्मयोग (योग्यांसाठी):
कर्मयोग दृष्टीकोन मुख्यत्वे कर्तव्य आणि निष्कामता यावर आधारित आहे.

तत्त्वज्ञान: ते मानतात की, जोपर्यंत शरीरात प्राण आहे, तोपर्यंत कर्म करणे अपरिहार्य आहे (पुढील श्लोकात हे स्पष्ट होईल). म्हणून कर्म सोडण्याऐवजी, ते 'योगयुक्त' (युक्तीने युक्त) करावे.

साधना: त्यांची साधना अशी आहे की, फळाची आसक्ती पूर्णपणे सोडून द्यावी आणि फक्त 'कर्म करणे' यावर लक्ष केंद्रित करावे. कर्म ईश्वरासाठी किंवा लोकसंग्रहासाठी (जगाच्या कल्याणासाठी) केले जाते, तेव्हा ते कर्म बंधनकारक न ठरता मोक्षदायक होते.

उदाहरणे: जो व्यक्ती समाजात राहून आपले सर्व कर्तव्य (नोकरी, कुटुंबसेवा, राष्ट्रसेवा) अत्यंत निष्ठेने करतो, पण त्यातून मिळणाऱ्या फळाबद्दल उदासीन राहतो, तो कर्मयोगी आहे. उदाहरणार्थ, संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम यांनी समाजकार्य, लेखन आणि भक्तीचा मार्ग कर्मयोगानेच साधला.

४. अर्जुनाच्या प्रश्नाचे उत्तर:
श्रीकृष्णांनी ज्ञानमार्ग आणि कर्ममार्ग असे दोन मार्ग सांगितले आहेत. अर्जुन एक क्षत्रिय आहे आणि त्याची प्रकृती 'कर्म करण्याची' आहे. त्याने ज्ञानयोगाने निवृत्त होऊन कर्म सोडणे योग्य नाही. त्याचे कर्तव्य युद्धाचे कर्म आहे. म्हणून श्रीकृष्ण त्याला सांगतात की, ज्ञानयोगाची निष्ठा सांख्यांची आहे, तुझा अधिकार कर्मयोगाचा आहे. तुझ्यासाठी कर्म सोडणे योग्य नाही, तर फळाची आसक्ती सोडून, कर्तव्य म्हणून युद्ध करणे (निष्काम कर्म) हाच मोक्षप्राप्तीचा मार्ग आहे.

समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha)

समारोप:
हा श्लोक भगवंतांच्या उपदेशातील कोणतीही विसंगती (Contradiction) दूर करतो. तो सिद्ध करतो की, मोक्षप्राप्तीसाठी दोन भिन्न मार्ग असले तरी, ते साधकाच्या प्रकृतीनुसार (स्वभावानुसार) निवडलेले आहेत. ज्ञानयोग बुद्धीप्रधान आहे, तर कर्मयोग क्रियाप्रधान आहे. दोन्ही मार्ग ईश्वरानेच सांगितले आहेत आणि दोन्ही अंतिम सत्य, मोक्ष किंवा परम कल्याणाकडे घेऊन जातात.

निष्कर्ष (Inference):
या श्लोकाचा अंतिम निष्कर्ष हा आहे की, 'प्रत्येक व्यक्तीने आपल्या स्वभावाला आणि पात्रतेला अनुरूप असलेल्या मार्गाचा स्वीकार करून त्यात निष्ठा ठेवावी.'

ज्याची वृत्ती तीव्र वैराग्याची आहे, त्याने ज्ञानयोग स्वीकारावा.

आणि जो व्यक्ती अजूनही कर्मबंधनात आहे आणि सक्रिय राहण्यास प्रवृत्त आहे, त्याने फळाची आसक्ती सोडून कर्मयोग स्वीकारावा.

श्रीकृष्ण अर्जुनाला (आणि पर्यायाने संपूर्ण मानवजातीला) सांगतात की, गोंधळू नकोस; तुझ्यासाठी 'कर्मयोग' हाच श्रेयस्कर मार्ग आहे.

पुढील पायरी: या दोन निष्ठांचे महत्त्व अधिक स्पष्ट करण्यासाठी, कर्म सोडल्याने मोक्ष कसा मिळत नाही (नैष्कर्म्य म्हणजे काय) आणि कर्म करणे का आवश्यक आहे, हे जाणून घेण्यासाठी आपण पुढील श्लोकांचे विवेचन सुरू करू शकतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.11.2025-रविवार.
===========================================