चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -लोकयात्रा भयं लज्जा दाक्षिण्यं त्यागशीलता-श्लोक १०-1-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

लोकयात्रा भयं लज्जा दाक्षिण्यं त्यागशीलता ।
पञ्च यत्र न विद्यन्ते न कुर्यात्तत्रसगतिम् ।।१०।।

अर्थ- बुद्धिमान व्यक्ति को ऐसे देश में कभी नहीं जाना चाहिए जहाँ रोजगार कमाने का कोई माध्यम ना हो, जहाँ लोगों को किसी बात का भय न हो, जहाँ लोगो को किसी बात की लज्जा न हो, जहाँ लोग बुद्धिमान न हो,और जहाँ लोगों की वृत्ति दान धरम करने की ना हो।

Meaning: Wise men should never go into a country where there are no means of earning one's livelihood, where the people have no dread of anybody, have no sense of shame, no intelligence, or a charitable disposition.

📜 चाणक्य नीती - प्रथम अध्याय, श्लोक १०

🕉� श्लोक:
लोकयात्राभयंलज्जादाक्षिण्यंत्यागशीलता।
पञ्चयत्रनविद्यन्तेनकुर्यात्तत्रसगतिम्।।१०।।
लोकयात्राभयंलज्जादाक्षिण्यंत्यागशीलता।
पञ्चयत्रनविद्यन्तेनकुर्यात्तत्रसगतिम्।।१०।।
अ. आरंभ (Introduction)

आचार्य चाणक्य (कौटिल्य) यांनी रचलेली चाणक्य नीती हा केवळ राजनीतीचा ग्रंथ नसून,
तो मानवी जीवन, समाज आणि संबंध यांवर आधारित एक उत्कृष्ट आचारसंहिता आहे.
या नीतीमध्ये चाणक्य यांनी व्यक्तीने समाजात कसे वागावे,
कोणाशी मैत्री करावी आणि कोणाची संगत टाळावी, याबद्दल अमूल्य मार्गदर्शन केले आहे.

प्रस्तुत १० वा श्लोक अशा पाच महत्त्वपूर्ण गुणांचा उल्लेख करतो,
जे एखाद्या ठिकाणच्या किंवा समाजातील लोकांमध्ये नसतील,
तर त्या ठिकाणी वास्तव्य करणे किंवा संगत करणे अयोग्य ठरते.
हा श्लोक सुरक्षित आणि नैतिक जीवन जगण्यासाठी एक मूलभूत नियम सांगतो.

ब. प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):
ओळ १: 'लोकयात्रा भयं लज्जा दाक्षिण्यं त्यागशीलता ।'

या ओळीत चाणक्य पाच गुणांचा उल्लेख करतात,
जे सभ्य समाजासाठी आवश्यक आहेत:

लोकयात्रा: समाजात राहण्याची कला, व्यवहार ज्ञान, योग्य जीवनशैली,
लोकांच्या रूढी आणि परंपरांचे पालन करणे. (व्यवहार कुशलता).

भयम् (भीती): वाईट कर्मे करण्याची भीती (ईश्वराची/धर्माची/अन्यायाची भीती).

लज्जा: गैरवर्तन, अयोग्य कार्य किंवा चोरी करताना वाटणारी लाज, संकोच (नैतिक लाज).

दाक्षिण्यम्: औदार्य, दानशूरता, दानधर्म, इतरांबद्दल आदर आणि समजूतदारपणा.

त्यागशीलता: गरजू लोकांसाठी त्याग करण्याची वृत्ती, निस्वार्थपणा.

ओळ २: 'पञ्च यत्र न विद्यन्ते न कुर्यात्तत्रसगतिम् ।।'

पञ्च यत्र न विद्यन्ते: ज्या ठिकाणी (लोकांमध्ये) हे पाच गुण विद्यमान (उपलब्ध) नाहीत.

न कुर्यात्: करू नये (टाळावे).

तत्र संगतिम्: त्या ठिकाणी संगत (राहणे किंवा संबंध ठेवणे).

सरळ अर्थ:

व्यवहार ज्ञान, वाईट कृत्ये करण्याची भीती, नैतिक लाज,
दानधर्म करण्याची वृत्ती आणि त्यागशीलता हे पाच गुण ज्या ठिकाणी (किंवा लोकांमध्ये) नसतात,
त्या ठिकाणी वास्तव्य करू नये किंवा त्यांची संगत ठेवू नये.

क. विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Elaboration):

चाणक्य यांनी येथे सांगितलेले पाच गुण हे कोणत्याही समाजाचा
नैतिक आणि सामाजिक आधार आहेत.
जर हे गुण नसतील, तर तो समाज किंवा ते लोक
धोकादायक, स्वार्थी आणि अशांत असू शकतात.

१�⃣ लोकयात्रा (व्यवहार कुशलता):

विवेचन: ज्या लोकांमध्ये जगाच्या चालीरीती,
रूढी आणि व्यवहार ज्ञान नसते, ते लोक अनाडी किंवा असामाजिक असतात.
ते कोणतेही काम योग्य पद्धतीने करू शकत नाहीत.
त्यांच्या संगतीत राहिल्यास आपलेही सामाजिक स्थान आणि कार्य बिघडते.

उदाहरण: एखाद्या गावात/संस्थेत सगळे लोक नियम तोडून मनमानी करत असतील,
सार्वजनिक ठिकाणी सभ्यता पाळत नसतील,
तर त्यांच्या संगतीने आपलीही प्रतिष्ठा कमी होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.11.2025-शनिवार.
===========================================