चाणक्य नीति प्रथम अध्याय-जानीयात् प्रेषणे भृत्यान् बान्धवान् व्यसनागमे-११-2-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

जानीयात् प्रेषणे भृत्यान् बान्धवान् व्यसनागमे।
मित्रं चापत्तिकाले तु भार्या च विभवक्षये ।।११।।

🪶 ओळ ३: मित्रं चापत्तिकाले तु
ओळीचा अर्थ (Meaning)

मित्राची परीक्षा आपत्तीच्या काळातच होते.

विवेचन (Elaboration)

मित्रं च - आणि मित्राला
मैत्रीचे महत्त्व: मित्र हे रक्ताचे नसले तरी जीवनातील महत्त्वाचे आधारस्तंभ असतात.

आपत्तिकाले तु - आपत्तीच्या वेळी तर
मैत्रीची कसोटी: 'आपत्तिकाल' म्हणजे जेव्हा जीवन अत्यंत कठीण होते - अपयश, बदनामी, शारीरिक किंवा मानसिक त्रास होतो. अशा वेळी मित्राची खरी ओळख होते.

उदाहरणासह: जेव्हा तुम्ही एखाद्या मोठ्या अपयशातून जात असता आणि तुम्हाला समाजाकडून टीका सहन करावी लागते, तेव्हा जो मित्र तुमच्यावर विश्वास ठेवतो आणि तुम्हाला पुन्हा उभे राहण्यास मदत करतो, तो खरा मित्र. जे मित्र तुमच्या यशस्वी काळात हसतात, पण अडचणीत तोंड फिरवतात, ते केवळ 'सुखाचे सोबती' असतात.

🪶 ओळ ४: भार्या च विभवक्षये ।।
ओळीचा अर्थ (Meaning)

पत्नीची खरी निष्ठा आणि प्रेम विभवक्षयाच्या वेळीच सिद्ध होते.

विवेचन (Elaboration)

भार्या च - आणि पत्नीला
सहचारिणी: पत्नी ही जीवनातील सर्वात जवळची आणि अविभाज्य सहचारिणी असते.

विभवक्षये - विभव (ऐश्वर्य/संपत्ती) नष्ट झाल्यावर
पत्नीची कसोटी: 'विभवक्षय' म्हणजे जेव्हा पुरुषाची संपत्ती, ऐश्वर्य, पद किंवा आर्थिक सामर्थ्य पूर्णपणे नष्ट होते. हा कसोटीचा सर्वात कठीण क्षण आहे.

उदाहरणासह: जेव्हा पतीचे सर्व वैभव, पैसा आणि सामाजिक प्रतिष्ठा संपते, तेव्हा जी पत्नी स्थिर राहून पतीला मानसिक आधार देते, त्याच्यावर विश्वास ठेवते आणि साधेपणाने राहण्यास तयार होते, तीच खरी 'धर्मपत्नी'. जी पत्नी ऐश्वर्य संपल्यावर तक्रार करते किंवा पतीला सोडून जाण्याची धमकी देते, ती केवळ संपत्तीची सोबती असते, व्यक्तीची नव्हे.

💫 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)

या श्लोकात आचार्य चाणक्य मानवी नातेसंबंधांचे 'वास्तववादी रसायनशास्त्र' स्पष्ट करतात.

मानवी स्वभाव स्वार्थी असतो आणि स्वार्थ साधला जात असताना सर्वजण सोबत राहतात. पण जेव्हा परीक्षा होते, तेव्हा स्वार्थाचा मुखवटा गळून पडतो.

सेवकाची परीक्षा 'कामातून' होते.
नातेवाईकांची परीक्षा 'दुःखातून' होते.
मित्राची परीक्षा 'आपत्तीतून' होते.
पत्नीची परीक्षा 'दारिद्र्यातून' होते.

चाणक्य येथे शिकवतात की, केवळ सुख-समृद्धी पाहून कोणावरही विश्वास ठेवू नका.

या चार प्रकारच्या नात्यांची परीक्षा सांगितलेल्या चार वेगवेगळ्या परिस्थितीत घेतल्याशिवाय त्यांचे महत्त्व आणि निष्ठा कधीही निश्चित करू नका.

जीवनात यशस्वी होण्यासाठी, खरे सोबती निवडणे आवश्यक आहे आणि त्यासाठी हा श्लोक एक मूल्यवान मापदंड देतो.

🌻 समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha)
समारोप:

आचार्य चाणक्यांनी या श्लोकात जीवनातील चार अत्यंत महत्त्वाच्या मानवी संबंधांची सत्यता ओळखण्याचा अत्यंत व्यावहारिक आणि कठोर नियम सांगितला आहे.

'परीक्षेशिवाय विश्वास नाही' हेच या श्लोकाचे सार आहे.

वैभवात आणि सुखात सगळे सोबत असतात, पण संकटात जो उभा राहतो, तोच तुमचा खरा आधारस्तंभ असतो.

निष्कर्ष (Inference):

या श्लोकाचा अंतिम निष्कर्ष हा आहे की, जीवनात यशस्वी आणि सुखी होण्यासाठी, मनुष्यप्राण्याने भावनिक आंधळेपणा न ठेवता, आपल्या जवळच्या लोकांच्या चारित्र्याची आणि निष्ठेची कसोटी योग्य वेळी घ्यावी.

जे या कसोटीत उत्तीर्ण होतात, त्यांच्यावरच विश्वास ठेवावा आणि त्यांनाच आपले खरे आधारस्तंभ समजावे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.11.2025-रविवार.
===========================================