कबीर दास जी के दोहे- जहाँ दया तहाँ धर्म है, जहाँ लोभ तहाँ पाप॥११॥-2-

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

जहाँ दया तहाँ धर्म है, जहाँ लोभ तहाँ पाप।
जहाँ क्रोध तहाँ पाप है, जहाँ क्षमा तहाँ आप॥११॥

ओळ ३: जहाँ क्रोध तहाँ पाप है

ओळीचा अर्थ (Meaning):
जिथे क्रोध (राग, संताप) आहे, तिथेही पाप उत्पन्न होते।

विवेचन (Elaboration):
क्रोध आणि विनाशाचे चक्र: लोभाप्रमाणेच क्रोध हा देखील आत्मिक विनाशाचे कारण आहे।
क्रोधाच्या भरात माणूस आपले विवेक (Judgment) गमावतो,
तो शारीरिक किंवा वाचिक हिंसा करतो।
क्रोधात उच्चारलेले कठोर शब्द किंवा केलेले चुकीचे कृत्य हे तत्काळ पाप ठरते।

उदाहरणासह:
रागाच्या भरात एखादी व्यक्ती दुसऱ्याला कठोर अपशब्द बोलते किंवा शारीरिक इजा करते।
नंतर त्याला पश्चात्ताप होतो,
परंतु क्रोधाच्या वेळी झालेले कर्म हे तत्काळ पाप ठरते।
क्रोध बुद्धीला भ्रष्ट करतो आणि अनर्थाला जन्म देतो।

ओळ ४: जहाँ क्षमा तहाँ आप॥

ओळीचा अर्थ (Meaning):
जिथे क्षमा (माफी देण्याची क्षमता, सहनशीलता) आहे, तिथे आप (परमात्मा/ईश्वर/स्वयं-स्वरूप) आहे।

विवेचन (Elaboration):
क्षमेशी जोडलेले ईश्वरत्व: हा दोह्याचा सर्वात सुंदर आणि गहन भाग आहे।
क्षमा म्हणजे केवळ दुसऱ्याला माफ करणे नव्हे,
तर आपल्या मनातून सूडभावना पूर्णपणे काढून टाकणे।
जेव्हा मनुष्य क्षमा करतो, तेव्हा तो आपल्या मनाला क्रोध आणि द्वेषापासून मुक्त करतो।

उदाहरणासह:
एखाद्याने तुमचे मोठे नुकसान केले आणि तुम्ही त्याला मनात द्वेष न ठेवता क्षमा केली,
तर तुम्ही त्या व्यक्तीला नाही,
तर स्वतःच्या आत्म्याला शांतता प्रदान केली।
क्षमाद्वारे आपण आत्म्याला ईश्वराच्या जवळ नेतो।

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
कबीरदासजी या दोह्यात नैतिक चौकट देतात।
ते मानवी जीवनातील दोन टोकांचे वर्णन करतात:

कल्याणाचा मार्ग (धर्म):
दयादया आणि क्षमा हे सकारात्मक गुण आहेत।
दयादया ही सक्रिय धर्मनिष्ठा आहे, जी इतरांना मदत करण्यास प्रेरित करते।
क्षमा ही आत्मिक शांती आहे, जी आपल्याला आंतरिक शुद्धता प्रदान करते।
या दोन गुणांमध्येच ईश्वराचा वास आहे।

विनाशाचा मार्ग (पाप):
लोभ आणि क्रोध हे नकारात्मक गुण आहेत।
लोभ माणसाला भौतिक पापाकडे घेऊन जातो,
क्रोध भावनिक पापाकडे (हिंसेकडे) घेऊन जातो।
हे दोन्ही गुण मनुष्याला आत्मिक शांततेपासून दूर करतात।

संदेश:
दयादया आणि क्षमा स्वीकारा, लोभ आणि क्रोधाचा त्याग करा।

समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha)

समारोप:
हा दोहा मानवी जीवनातील अंतर्गत संघर्ष आणि आंतरिक शुद्धीकरणाचे महत्त्व सांगतो।
धर्म बाह्य वस्तूंत नसून, अंतःकरणातील दयेत आहे;
ईश्वराची प्राप्ती बाह्य तपश्चर्येत नव्हे,
तर क्षमेशी जोडलेल्या आत्मिक शांतीत आहे।

निष्कर्ष (Inference):
ईश्वर (आप) हा बाह्य जगात शोधण्याची वस्तू नाही,
तो आपल्या अंतरंगात क्षमा, शांती आणि दयेच्या रूपाने उपस्थित असतो।
मानवाने दया आणि क्षमा स्वीकारून,
लोभ आणि क्रोधाचा त्याग करावा, हेच खरे जीवन-सत्य आहे।

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.11.2025-रविवार.
===========================================