चाणक्य नीति प्रथम अध्याय-वरयेत्कुलजां प्राज्ञो विरूपामपि कन्यकाम्-श्लोक १४-1-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

वरयेत्कुलजां प्राज्ञो विरूपामपि कन्यकाम् ।
रूपीला न नीचस्य विवाहः सदो कुले ।।१४।।

अर्थ- एक बुद्धिमान व्यक्ति को किसी इज्जतदार घर की अविवाहित कन्यासे किस वयग होने के बावजूद भी विवाह करना चाहिए। उसे किसी हीन घरकी अत्यंत सुन्दर स्त्री से भी विवाह नहीं करनी चाहिए। शादी-विवाह हमेशाबराबरी के घरो मे ही उचित होता है।

Meaning: A wise man should marry a virgin of a respectable family even if she is deformed. He should not marry one of a low-class family, through beauty. Marriage in a family of equal status is preferable.

📜 चाणक्य नीती - प्रथम अध्याय, श्लोक १४ 📜
श्लोक:

वरयेत्कुलजां प्राज्ञो विरूपामपि कन्यकाम् । रूपीलां न नीचस्य विवाहः सदो कुले ।।१४।।

१. आरंभ (Introduction/Arambh) 🧭
आचार्य चाणक्य यांनी 'चाणक्य नीती' या ग्रंथात मानवी जीवनातील अनेक महत्त्वाच्या पैलूंवर मार्गदर्शन केले आहे, ज्यात विवाह आणि जीवनसाथी निवडणे हे अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. प्रस्तुत श्लोकात, आचार्य चाणक्य एका बुद्धीमान व्यक्तीने (प्राज्ञ) जीवनसाथी निवडताना कोणत्या गोष्टींना प्राथमिकता द्यावी, यावर प्रकाश टाकतात. सौंदर्य आणि रूप हे क्षणभंगुर असले तरी, कुटुंब (कुल) आणि संस्कारांना महत्त्व देणे दीर्घकाळ सुखी वैवाहिक जीवनासाठी आवश्यक आहे, असे त्यांचे मत आहे.

२. सखोल भावार्थ (Deep Meaning/Essence - Sakhol Bhavarth) 🧠
या श्लोकाचा मुख्य भावार्थ असा आहे की, बुद्धिमान आणि विचारवंत व्यक्तीने (प्राज्ञ) विवाह करताना केवळ बाह्य सौंदर्याला महत्त्व न देता, उच्च आणि प्रतिष्ठित कुळातील कन्येची निवड करावी, जरी ती रूपवान नसली तरीही. याउलट, नीच (असंस्कारी, हीन) कुळात जन्मलेल्या रूपवान कन्येशी विवाह कधीही करू नये. चाणक्यांच्या मते, विवाह हा दोन व्यक्तींपुरता मर्यादित नसून, तो दोन कुटुंबे आणि त्यांच्या संस्कारांचा संगम असतो. उच्च कुळातील (संस्कारी कुटुंबातील) स्त्री आपल्यासोबत उत्तम संस्कृती आणि नीतिमत्ता घेऊन येते, जी वैवाहिक जीवन आणि भावी पिढ्यांसाठी स्थिरता व श्रेष्ठता प्रदान करते.

३. प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन (Meaning of each Line and Detailed Elaboration) 📝
ओळ १: 'वरयेत्कुलजां प्राज्ञो विरूपामपि कन्यकाम् ।'
प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):

वरयेत् (Varayet): स्वीकार करावा, विवाह करावा.

कुलजां (Kulajām): चांगल्या कुळात (संस्कारी कुटुंबात) जन्मलेल्या.

प्राज्ञो (Prājñō): बुद्धिमान, ज्ञानी व्यक्तीने.

विरूपामपि (Virūpāmapi): विरूप (कुरूप) असली तरीही.

कन्यकाम् (Kanyakām): कन्येला, मुलीला.

अन्वयार्थ: बुद्धिमान व्यक्तीने विरूप असली तरीही चांगल्या कुळातील कन्येशी विवाह करावा.

विस्तृत विवेचन (Pradirgh Vivechan):

आचार्य चाणक्य इथे 'प्राज्ञ' (बुद्धिमान) व्यक्तीला उद्देशून सांगतात की, जीवनात कोणत्या मूल्यांना महत्त्व द्यावे. विवाह हा केवळ शारीरिक आकर्षणावर आधारित नसावा. एखाद्या स्त्रीचे रूप कुरूप असले (किंवा कमी आकर्षक असले) तरी ती जर उच्च कुळातील, म्हणजे उत्तम संस्कार, नीतिमत्ता, आचार-विचार आणि सभ्य कुटुंबातून आलेली असेल, तर अशा कन्येशी विवाह करणे योग्य आहे.

उदाहरण: प्राचीन काळात किंवा आजच्या आधुनिक जगातही, अनेक कुटुंबांमध्ये मुलींना लहानपणापासूनच संयम, सेवाभाव, नैतिकता आणि कठोर परिश्रम याचे धडे दिले जातात. रूप कमी असले तरी, हे उत्कृष्ट संस्कार वैवाहिक जीवनात स्थैर्य, समजूतदारपणा आणि कुटुंबातील सदस्यांबद्दल आदर निर्माण करतात. अशी स्त्री संकटकाळात कुटुंबाला आधार देते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.11.2025-बुधवार.
===========================================