चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - नदीनां शस्त्रपाणीनां नखीनां श्रगिणां तथा-1-📜 👑 🌊

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

नदीनां शस्त्रपाणीनां नखीनां श्रगिणां तथा।
विश्वासो नैव कर्तव्यःस्त्रीषुराजकुलेषु च ।।१५।।

अर्थ- इन ५ पर कभी विश्वास ना करें
१. नदियां,
२. जिन व्यक्तियों के पास अश्त्र-शस्त्र हो,
३. नाखून और सींग वाले पशु.__
४. औरतें (यहाँ संकेत भोली सूरत की तरफ है, बहने बुरा न माने)
५. राज घरानों के लोगों पर।

Meaning: Do not put your trust in rivers, men who carry weapons, beasts with claws or horns, women, and members of a royal family.

चाणक्य नीति : प्रथम अध्याय - श्लोक १५

॥ श्लोक ॥
नदीनां शस्त्रपाणीनां नखीनां श्रगिणां तथा। विश्वासो नैव कर्तव्यः स्त्रीषु राजकुलेषु च ।।१५।।

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): दीप अर्थ/सार
आचार्य चाणक्य यांनी हा श्लोक सतर्कता (Alertness) आणि व्यवहारिक बुद्धी (Practical Wisdom) शिकवतो. चाणक्य सांगतात की, जीवनात काही गोष्टी आणि काही व्यक्ती अशा असतात, ज्यांच्यावर पूर्णपणे आणि डोळे झाकून विश्वास ठेवू नये. हा अविश्वास त्यांच्या वाईट स्वभावामुळे नसतो, तर त्यांच्या अस्थिर आणि धोकादायक स्वरूपामुळे असतो.

या श्लोकात चाणक्य यांनी नदी, शस्त्रधारी व्यक्ती, नखे असलेले प्राणी, शृंगारलेले प्राणी (शृंगी) आणि विशेषतः स्त्री व राजघराणे (राजकुल) या सहा गोष्टींवर पूर्ण विश्वास न ठेवण्याचा सल्ला दिला आहे. याचा अर्थ, त्यांच्याशी व्यवहार करताना नेहमी सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे, कारण या गोष्टी त्यांच्या स्वभावानुसार किंवा परिस्थितीनुसार कधीही धोकादायक ठरू शकतात. हा श्लोक स्वतःच्या सुरक्षिततेसाठी (Self-preservation) दिलेला महत्त्वाचा धडा आहे.

प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

ओळ १: नदीनां शस्त्रपाणीनां नखीनां श्रगिणां तथा।
अर्थ (Pratyek Olicha Arth): नदी, हातात शस्त्र घेतलेले लोक, नखे असलेले प्राणी (हिंस्र पशू) आणि शिंगे असलेले प्राणी (शृंगी) यांवर विश्वास ठेवू नये.

विस्तृत विवेचन (Pradirgh Vivechan): या ओळीत चार गोष्टींचा उल्लेख आहे, ज्या त्यांच्या अनियंत्रित किंवा अचानक बदलणाऱ्या स्वरूपामुळे धोकादायक ठरतात:

नदी (Nadi):

विवेचन: नदीचे स्वरूप क्षणोक्षणी बदलते. आज जिथे वाळूचा किनारा आहे, तिथे उद्या पाण्याचा प्रवाह वाढून पूर येऊ शकतो. नदीच्या प्रवाहाची गती, खोलपणा आणि पाण्याखालील धोके (उदा. मगर किंवा खडक) हे अनिश्चित असतात. म्हणून, नदीच्या प्रवाहात उतरताना किंवा किनारी राहताना नेहमी सावध राहावे लागते.

उदाहरण: पुराच्या वेळी नदीकाठी राहणे किंवा पोहताना प्रवाह ओळखण्यात चूक करणे.

शस्त्रपाणीनां (Shastrapaninaam - शस्त्र घेतलेले लोक):

विवेचन: ज्याच्या हातात शस्त्र आहे, मग तो तुमचा मित्र असो वा रक्षक, तो क्षणार्धात क्रोधाने किंवा गैरसमजातून त्याचा उपयोग करू शकतो. शस्त्र हा हिंसेचा आणि अस्थिरतेचा प्रतीक आहे. शस्त्रधारी व्यक्तीच्या मनात कधी कोणता विचार येईल, हे सांगता येत नाही. त्यांच्याजवळ नेहमी दहशत (Threat) असते.

उदाहरण: एखाद्या क्रोधीत व्यक्तीच्या हातात बंदूक किंवा तलवार असताना त्याच्यावर डोळे झाकून विश्वास ठेवणे.

नखीनां (Nakhinaam - नखे असलेले प्राणी):

विवेचन: येथे हिंस्त्र श्वापदांचा (वाघ, सिंह, बिबट्या इ.) उल्लेख आहे. नखे त्यांचे सर्वात मोठे शस्त्र आहे. या प्राण्यांचा स्वभाव हिंसक असतो आणि ते त्यांच्या मूळ प्रवृत्तीवर (Instinct) चालतात. ते तुमच्याशी कितीही प्रेमळ असले तरी, त्यांच्या नैसर्गिक प्रवृत्तीमुळे ते कधीही धोका देऊ शकतात.

उदाहरण: पाळीव असूनही, हिंस्त्र प्राणी अचानक त्यांच्या नैसर्गिक प्रवृत्तीनुसार हल्ला करू शकतात.

श्रगिणां (Shringinaam - शिंगे असलेले प्राणी):

विवेचन: शिंगे असलेले प्राणी (उदा. बैल, रेडा, म्हैस) शांत दिसत असले तरी, ते अचानक आणि अगदी लहानशा कारणामुळेही रागाने किंवा घाबरून हल्ला करू शकतात. त्यांची प्रतिक्रिया अचानक आणि अप्रत्याशित (Unpredictable) असते.

उदाहरण: रस्त्यावरून जाताना शिंगे असलेल्या बैलाच्या अगदी जवळून जाणे किंवा त्याला चिडवणे.

📜 👑 🌊 🗡� 🐅 🐂 🧠 💡 🚨 🛡�

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-13.11.2025-गुरुवार.
===========================================