चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - नदीनां शस्त्रपाणीनां नखीनां श्रगिणां तथा-2-📜 👑 🌊

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

नदीनां शस्त्रपाणीनां नखीनां श्रगिणां तथा।
विश्वासो नैव कर्तव्यःस्त्रीषुराजकुलेषु च ।।१५।।

ओळ २: विश्वासो नैव कर्तव्यः स्त्रीषु राजकुलेषु च ।।
अर्थ (Pratyek Olicha Arth): तसेच, स्त्रियांवर आणि राजघराण्यातील (राजकुल) लोकांवर पूर्णपणे विश्वास ठेवू नये.

विस्तृत विवेचन (Pradirgh Vivechan): या ओळीतील दोन्ही विषय चाणक्याच्या राजकारण आणि समाजशास्त्राच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहेत:

स्त्रीषु (Streeshu - स्त्रिया):

विवेचन: चाणक्याचा काळ आणि त्यांच्या नीतीचा उद्देश राजकीय व सामाजिक स्थिरता साधणे हा होता. चाणक्य येथे स्त्रियांच्या चंचल स्वभावावर किंवा त्यांच्या भावनाप्रधान निर्णयांवर विश्वास न ठेवण्यास सांगतात. येथे उद्देश अपमान करणे नसून, राजकारणात किंवा सुरक्षिततेच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या स्त्रियांच्या भावनात्मक अस्थिरतेमुळे मोठे नुकसान होऊ शकते, हे दर्शवणे आहे. स्त्रीचे मन प्रेम, मत्सर, क्रोध किंवा ममत्व यांसारख्या भावनांमुळे लवकर बदलते, ज्यामुळे गोपनीय माहिती किंवा योजना धोक्यात येऊ शकतात.

आधुनिक संदर्भ: आजच्या काळात याचा अर्थ कोणत्याही व्यक्तीच्या, स्त्री किंवा पुरुष, भावनात्मक चंचलतेवर किंवा असुरक्षित व्यक्तीवर महत्त्वाचे निर्णय घेण्याची जबाबदारी ठेवू नये, असा घ्यावा.

राजकुलेषु च (Rajakuleshu Cha - राजघराण्यातील लोक):

विवेचन: राजघराणे किंवा सत्ताधारी मंडळ हे षड्यंत्रांचे (Conspiracies) आणि ईर्षेचे केंद्र असते. येथे कोणाचे मन कधी बदलेल, कोणाला राजाचे जवळचे पद मिळेल, किंवा कोणाला दूर केले जाईल, हे सांगता येत नाही. आज जो तुमचा मित्र आहे, तो उद्या सत्तेसाठी तुमचा शत्रू बनू शकतो. राजघराण्यात निष्ठा (Loyalty) ही व्यक्तीवर नसते, तर सत्तेवर असते.

उदाहरण: राजाच्या जवळचा मंत्री किंवा अधिकारी यांच्यावर पूर्ण विश्वास ठेवणे धोकादायक ठरू शकते, कारण ते सत्तेसाठी कधीही पक्ष बदलू शकतात. (उदा. इतिहासातील विश्वासघातकी घटना).

आरंभ, समारोप आणि निष्कर्ष

१. आरंभ (Arambh): भूमिका
आचार्य चाणक्य, जे महान अर्थशास्त्रज्ञ आणि राजकारणी होते, त्यांनी 'चाणक्य नीति'मध्ये मानवी स्वभाव आणि व्यावहारिक जगण्याचे नियम सांगितले आहेत. हा श्लोक विशेषतः धोक्याच्या संभाव्य स्रोतांना ओळखण्यास शिकवतो, जेणेकरून व्यक्ती स्वतःचे रक्षण करू शकेल.

२. समारोप (Samarop): सारांश
या श्लोकात चाणक्य यांनी अत्यंत महत्त्वपूर्ण सहा गोष्टींचा उल्लेख केला, ज्यांची प्रवृत्ती अनियंत्रित किंवा अस्थिर असते. नदीचा प्रवाह, शस्त्रधारकाचा क्रोध, हिंस्त्र प्राण्यांची प्रवृत्ती, शिंगी जनावरांचा अचानक हल्ला, स्त्रीची भावनात्मकता आणि राजघराण्याचा स्वार्थ - या सर्वांवर अंधविश्वास न ठेवता, माणसाने नेहमी जागृत (Vigilant) राहावे, हीच या श्लोकाची शिकवण आहे.

३. निष्कर्ष (Nishkarsha): अंतिम शिकवण
चाणक्य नीतीचा हा श्लोक कोणत्याही व्यक्तीला किंवा गोष्टीला तुच्छ लेखण्यास सांगत नाही, तर व्यवहारिक दृष्टिकोन (Pragmatism) बाळगण्यास शिकवतो. जीवनात यशस्वी होण्यासाठी, आपल्याला संभाव्य धोके ओळखता आले पाहिजेत. ज्या गोष्टी त्यांच्या मूळ स्वभावामुळे किंवा सभोवतालच्या परिस्थितीमुळे अस्थिर आणि धोकादायक आहेत, त्यांच्याशी व्यवहार करताना नेहमी सतर्क राहावे लागते.

ALL WORDS AND ALL EMOJIS SEPARATED HORIZONTALLY
आचार्य चाणक्य चाणक्य नीति प्रथम अध्याय श्लोक १५ नदीनां शस्त्रपाणीनां नखीनां श्रगिणां तथा विश्वासो नैव कर्तव्यः स्त्रीषु राजकुलेषु च सखोल भावार्थ दीप अर्थ सार सतर्कता व्यवहारिक बुद्धी अनियंत्रित धोकादायक स्वरूप सावधगिरी सुरक्षितता नदी शस्त्रधारी हिंस्र पशू शृंगी प्राणी स्त्री राजघराणे पूर धोका शस्त्र हिंसा अस्थिरता क्रोध दहशत नखे नैसर्गिक प्रवृत्ती बैल म्हैस अप्रत्याशित राजकारण समाजशास्त्र चंचल स्वभावावर भावनात्मक अस्थिरता षड्यंत्र ईर्षा सत्ता निष्ठा स्वार्थ जागृत व्यावहारिक दृष्टिकोन संभाव्य धोके

📜 👑 🌊 🗡� 🐅 🐂 🧠 💡 🚨 🛡�

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-13.11.2025-गुरुवार.   
===========================================