👑 चाणक्य नीती: प्रथम अध्याय - तत्त्वज्ञानाचा व्यावहारिक दृष्टिकोन 👑।।१६।।-1-🧪

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

विषादप्यमृतं ग्राह्यममेध्यादपि काञ्चनम् ।
नीचादप्युत्तमा विद्यास्त्रीरत्नं दुष्कुलादमि ।।१६।।

अर्थ- अगर हो सके तो विष में से भी अमृत निकाल लें, यदि सोना गन्दगी में भी पड़ा हो तो उसे उठाये, धोएं और अपनायें, निचले कुल में जन्म लेने वाले से भी सर्वोत्तम ज्ञान ग्रहण करें, उसी तरह यदि कोई बदनाम घर की कन्या भी महान गुणों से सम्पन्न है औरआपको कोई सीख देती है तो ग्रहण करे।

Meaning: Even from poison extract nectar, wash and take back gold if it has fallen in filth, receive the highest knowledge (Krsna consciousness) from a low born person; so also a girl possessing virtuous qualities (stri-ratna) even if she were born in a disreputable family.

🙏💡📜

👑 चाणक्य नीती: प्रथम अध्याय - तत्त्वज्ञानाचा व्यावहारिक दृष्टिकोन 👑

📜 श्लोक (Sanskrit Shloka)
विषादप्यमृतं ग्राह्यममेध्यादपि काञ्चनम् । नीचादप्युत्तमा विद्यास्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि ।।१६।।

🌟 आरंभ (Introduction)
चाणक्य नीती हा भारतीय तत्त्वज्ञानाचा आणि व्यावहारिक जीवनशैलीचा एक अमूल्य ठेवा आहे. आचार्य चाणक्य (कौटिल्य) यांनी दिलेला हा उपदेश केवळ राजनीतीसाठीच नव्हे, तर प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनातील यशस्वी निर्णयांसाठी मार्गदर्शक ठरतो. प्रस्तुत सोळावा श्लोक 'ज्ञान-ग्रहणाचे' आणि 'मूल्य-निवडीचे' अत्यंत महत्त्वाचे सूत्र सांगतो. चाणक्य यातून शिकवतात की, जीवनात कोणतीही मौल्यवान वस्तू किंवा ज्ञान स्वीकारताना त्याच्या 'स्रोता' (Source) पेक्षा त्याच्या 'गुणाला' (Substance) अधिक महत्त्व द्यावे.

💡 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): Deep meaning/essence
या श्लोकाचा गाभा आहे 'स्रोताकडे दुर्लक्ष करून मूल्याचे ग्रहण' (Accepting value irrespective of the source). हा सिद्धांत माणसाला अनावश्यक सामाजिक, वैचारिक आणि नैतिक पूर्वग्रहांपासून मुक्त करतो. चाणक्य या चार उदाहरणांद्वारे सिद्ध करतात की, जीवनात चार गोष्टी अत्यंत मोलाच्या आहेत: अमृत (जीवन), सोने (ऐश्वर्य), विद्या (ज्ञान) आणि स्त्रीरत्न (उत्तम सहचारिणी). या गोष्टी कोणत्याही परिस्थितीत, कोणत्याही ठिकाणाहून किंवा कोणत्याही व्यक्तीकडून मिळत असल्या तरी त्या त्वरित स्वीकाराव्यात. हा दृष्टिकोन व्यक्तीला प्रगल्भ, व्यावहारिक आणि विनम्र बनवतो.

🌼 प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन 🌼

१. ओळ: विषादप्यमृतं ग्राह्यममेध्यादपि काञ्चनम् ।
अर्थ: विषाच्या संपर्कातून आलेले असले तरी अमृत (अत्यंत हितकारक तत्त्व) ग्रहण करावे आणि अशुद्ध (घाणेरड्या) ठिकाणाहून प्राप्त झालेले असले तरी सोने स्वीकारावे.

विवेचन (Elaboration):

विषादप्यमृतं ग्राह्यम् (Poison & Nectar): अमृत म्हणजे जीवनदान देणारा किंवा अत्यंत हितकारक पदार्थ. चाणक्य म्हणतात, जर ते अमृत विषाच्या संसर्गात सापडले, तरी ते स्वीकारण्यास संकोच करू नका, कारण अमृताचे मूलभूत गुण नष्ट होत नाहीत.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण: जीवनात अनेकदा कटू किंवा वाईट अनुभवातून (विषातून) महत्त्वाचे धडे मिळतात (अमृत). उदाहरणार्थ, एखाद्या मोठ्या अपयशातून मिळालेला अनुभव हा भविष्यातील यशाची गुरुकिल्ली ठरतो. हा धडा (अमृत) वाईट परिस्थितीतून (विषातून) आला असला तरी तो अत्यंत महत्त्वाचा आहे.

अमेध्यादपि काञ्चनम् (Impurity & Gold): सोने (कांचनम्) हे स्वतःच शुद्ध, तेजवान आणि मौल्यवान आहे. ते कोणत्याही अशुद्ध (अमेध्य) ठिकाणी पडले किंवा मातीमोल झाले, तरी त्याची रासायनिक शुद्धता आणि आर्थिक किंमत कमी होत नाही.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण: एखाद्या भ्रष्ट सरकारी व्यवस्थेत किंवा अनैतिक गटात एखादा अत्यंत प्रामाणिक अधिकारी किंवा चांगला विचार असू शकतो. तो विचार किंवा व्यक्ती (सोने) त्या दूषित वातावरणातून (अमेध्य) आला असला तरी, त्याच्या गुणांमुळे त्याला स्वीकारले पाहिजे.


🧪🍯💰🧠👑💡🎓🌍

(अर्थ: विष/धोका, अमृत/लाभ, सोने/मूल्य, ज्ञान/बुद्धी, स्त्रीरत्न/गुण, चाणक्य/नीती, जगातील ज्ञान)

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-14.11.2025-शुक्रवार.
===========================================