मार्गारेट मीड: मानववंशशास्त्राची आधुनिक नायिका (१८ नोव्हेंबर १९०१)-1-

[Atul Kaviraje]

The Birth of Margaret Mead (1901): Margaret Mead, the American cultural anthropologist known for her studies of the cultures of Oceania, was born on November 18, 1901.

मार्गरेट मीड यांचा जन्म (1901): अमेरिकन सांस्कृतिक मानववंशशास्त्रज्ञ मार्गरेट मीड यांचा जन्म 18 नोव्हेंबर 1901 रोजी झाला. त्यांना ओशनियाच्या संस्कृतीवर केलेल्या अभ्यासासाठी ओळखले जाते.

मार्गारेट मीड: मानववंशशास्त्राची आधुनिक नायिका (१८ नोव्हेंबर १९०१)-

ऐतिहासिक घटनेचे महत्त्वपूर्ण, संपूर्ण विस्तृत आणि विवेचनपर प्रदीर्घ माहिती

प्रस्तुत लेख अमेरिकेच्या महान सांस्कृतिक मानववंशशास्त्रज्ञ मार्गारेट मीड (Margaret Mead) यांच्या १८ नोव्हेंबर १९०१ रोजी झालेल्या जन्मदिनाचे औचित्य साधून, त्यांच्या अतुलनीय कार्याचे विश्लेषण करतो.

१. परिचय (Parichay)

मार्गारेट मीड (जन्म: १८ नोव्हेंबर १९०१) या विसाव्या शतकातील सर्वात प्रभावी आणि वादग्रस्त अमेरिकन सांस्कृतिक मानववंशशास्त्रज्ञांपैकी एक होत्या. त्यांचे कार्य मुख्यतः ओशनिया (Oceania) बेटांवरील आदिवासी संस्कृती, विशेषतः लैंगिक आणि सामाजिक भूमिकांच्या अभ्यासावर केंद्रित होते. त्यांच्या 'Coming of Age in Samoa' (१९२८) या पुस्तकाने अमेरिकेतील बालसंगोपन, शिक्षण आणि लैंगिक रूढींच्या विचारांना थेट आव्हान दिले, ज्यामुळे त्यांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ओळख मिळाली. त्यांनी हे सिद्ध केले की व्यक्तिमत्व आणि वागणूक जैविक नसून, मोठ्या प्रमाणात सांस्कृतिक आणि सामाजिक वातावरणाने आकार घेतात.

२. बालपण आणि शिक्षण (Balpan ani Shikshan)

मीड यांचा जन्म फिलाडेल्फिया येथे एका बौद्धिक कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक आणि आई समाजशास्त्रज्ञ होती. त्यांच्या घरीच शिक्षणाचे वातावरण होते.

प्रारंभिक प्रेरणा: त्यांची आई आणि आज्जी, ज्यांनी त्यांच्या सुरुवातीच्या काळात गृहशिक्षण दिले, त्यांनी त्यांना सामाजिक निरीक्षणाची आणि विविध संस्कृतींची तुलना करण्याची सवय लावली.

शैक्षणिक टप्पे: बार्नार्ड कॉलेज (Bryn Mawr College) मधून पदवी घेतल्यानंतर त्यांनी कोलंबिया विद्यापीठात प्रवेश घेतला. तेथे त्यांना मानववंशशास्त्राचे जनक फ्रान्झ बोआस (Franz Boas) आणि रुथ बेनेडिक्ट (Ruth Benedict) यांसारखे दिग्गज शिक्षक लाभले, ज्यांनी त्यांच्या कारकिर्दीला दिशा दिली.

३. मानववंशशास्त्रातील महत्त्वाचा प्रवेश (Manavvanshshastratil Pravesh)

मीड यांनी बोआस यांच्या मार्गदर्शनाखाली कार्य केले. त्यांचे प्रमुख ध्येय हे सिद्ध करणे होते की मानवी स्वभाव हा संस्कृतीनुसार कसा बदलतो.

बोआस यांचा प्रभाव: बोआस यांनी 'सांस्कृतिक सापेक्षतावाद' (Cultural Relativism) ही संकल्पना मांडली—की एखाद्या संस्कृतीचे मूल्यांकन त्या संस्कृतीच्या स्वतःच्या मानदंडांवर आधारित असावे, बाहेरील मानदंडांवर नाही. मीड यांनी याच विचारांना त्यांच्या अभ्यासातून बळ दिले.

संशोधनाची पद्धत: त्यांनी 'सहभागी निरीक्षण' (Participant Observation) या पद्धतीचा प्रभावीपणे वापर केला, जिथे त्या समुदायासोबत राहून त्यांच्या जीवनाचा भाग बनून अभ्यास करत असत.

४. 'सामोआतील तारुण्य' ('Coming of Age in Samoa') आणि वादविवाद

मीड यांचा १९२५ मधील सामोआ (Samoa) बेटांवरील तरुण मुलींच्या तारुण्यावस्थेचा अभ्यास हा त्यांचा सर्वात गाजलेला आणि वादग्रस्त कार्य ठरला.

अभ्यासाचे सार (उदाहरण सहित): मीड यांनी दावा केला की, अमेरिकेतील तारुण्यावस्थेतील ताण आणि गोंधळ (Sturm und Drang) हे नैसर्गिक किंवा जैविक नसून, अमेरिकन संस्कृतीने लादलेले आहेत. याउलट, सामोआमध्ये, किशोरवयीन मुलींना लैंगिक आणि सामाजिक जीवनात अधिक मोकळेपणा असल्याने, त्यांची तारुण्याची अवस्था अधिक शांत आणि तणावमुक्त होती.

विश्लेषण: या निष्कर्षाने अमेरिकेतील पारंपारिक बालसंगोपन पद्धती, शिक्षण आणि लैंगिक दडपण यावर प्रश्नचिन्ह निर्माण केले.

टीका/संदर्भ: १९८० च्या दशकात डेरेक फ्री (Derek Freeman) यांनी या अभ्यासावर टीका करून, मीड यांनी दिलेल्या माहितीमध्ये त्रुटी असल्याचा दावा केला. परंतु, मीड यांच्या कार्याचे ऐतिहासिक महत्त्व आणि सांस्कृतिक विचारांवर झालेला प्रभाव आजही मान्य आहे.

५. ओशनियातील इतर महत्त्वपूर्ण अभ्यास (Oceaniaatil Itar Abhyas)

सामोआ व्यतिरिक्त, मीड यांनी न्यू गिनी (New Guinea) बेटांवरही महत्त्वाचे काम केले.

'Sex and Temperament in Three Primitive Societies' (१९३५): या पुस्तकात त्यांनी अरापेश (Arapesh), मुंडुगुमोर (Mundugumor) आणि चाम्बुली (Chambuli) या तीन वेगवेगळ्या संस्कृतींमधील लिंग-आधारित स्वभाव आणि भूमिकांचा अभ्यास केला.

निष्कर्ष: अरापेशमध्ये स्त्री आणि पुरुष दोघांमध्ये 'मातृत्वपूर्ण' (Maternal) आणि शांत स्वभाव आढळला; मुंडुगुमोरमध्ये दोघेही 'आक्रमक' (Aggressive) आणि हिंसक होते; तर चाम्बुलीमध्ये स्त्रिया सत्ताधारी व व्यवहारी होत्या, तर पुरुष अधिक भावनिक आणि कलात्मक होते.

महत्त्व: या अभ्यासातून त्यांनी निर्णायकपणे सिद्ध केले की, स्त्री आणि पुरुषांचे स्वभाव किंवा 'टेम्परमेंट' हे जैविक नसून, संस्कृतीनुसार बदलतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.11.2025-मंगळवार.
===========================================