🕉️ श्रीमद्भगवद्गीता - तिसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक ११ 🕉️-1-💐🙏🌟💫✨🔥🌷🌺🌸

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः।
परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ।।11।।

तुम लोग इस यज्ञ के द्वारा देवताओं को उन्नत करो और वे देवता तुम लोगों को उन्नत करें | इस प्रकार निःस्वार्थभाव से एक-दूसरे को उन्नत करते हुए तुम लोग परम कल्याण को प्राप्त हो जाओगे |(11)

🕉� श्रीमद्भगवद्गीता - तिसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक ११ 🕉�

श्लोक:
देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः। परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ।।11।।

SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth) : श्लोकाचा शब्दशः अर्थ
अनेन - या यज्ञाने (मागील श्लोकात सांगितलेल्या कर्म-यज्ञाने) देवान् भावयत - तुम्ही देवतांना (दैवी शक्तींना, निसर्गाला) संतुष्ट करा, वृद्धिंगत करा. ते देवाः - त्या देवता (दैवी शक्ती) वः भावयन्तु - तुम्हाला (तुमच्या गरजांना) संतुष्ट करतील, वृद्धिंगत करतील. परस्परं भावयन्तः - अशाप्रकारे एकमेकांना (देव आणि मनुष्य) संतुष्ट करत (सहकार्य करत) परम श्रेयः - तुम्ही परम कल्याण, परमश्रेय (मोक्ष किंवा सर्वोत्तम स्थिती) अवाप्स्यथ - प्राप्त कराल.

💠 संपूर्ण अर्थ: या यज्ञाद्वारे तुम्ही देवतांना (दैवी शक्तींना/निसर्गाला) संतुष्ट करा. ते देवता तुम्हाला संतुष्ट करतील (तुमचे कल्याण करतील). अशाप्रकारे एकमेकांना संतुष्ट करत (सहकार्य करत), तुम्ही परम कल्याण (मोक्ष किंवा सर्वोच्च प्रगती) प्राप्त कराल.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): श्लोकाचा गूढार्थ
हा श्लोक 'परस्परावलंबन' (Interdependence) आणि 'सहजीवना'चे (Coexistence) तत्त्वज्ञान स्पष्ट करतो, जे कर्मयोगाचा आधार आहे. येथे 'देवता' म्हणजे केवळ मंदिरातील मूर्ती नव्हे, तर सृष्टीचे व्यवस्थापन करणाऱ्या निसर्गाच्या शक्ती (उदा. जल, वायू, अग्नी, सूर्य, पर्जन्य) आणि सामाजिक व्यवस्था (उदा. समाज, राष्ट्र, कुटुंब) यांचा समावेश आहे.

देवान् भावयत: याचा अर्थ आहे की, मनुष्याने स्वार्थाचा त्याग करून निसर्गाच्या व समाजाच्या कल्याणासाठी (यज्ञाच्या भावनेने) कर्म करावे. उदा. पर्यावरणाची काळजी घेणे, सामाजिक नियमांचे पालन करणे, प्रामाणिकपणे आपले कर्तव्य पार पाडणे.

ते देवा भावयन्तु वः: जेव्हा मनुष्य निःस्वार्थपणे सेवा करतो, तेव्हा सृष्टीची व्यवस्था (निसर्गशक्ती/देवता) त्याला आवश्यक असलेली साधने (पाऊस, अन्न, आरोग्य) आपोआप उपलब्ध करून देतात. हे 'देणे आणि घेणे' (Give and Take) या निसर्गनियमाचे स्पष्टीकरण आहे.

परस्परं भावयन्तः: हे सहकार्याचे चक्र (Cycle of Cooperation) आहे. मनुष्य आणि सृष्टी (देवता) यांनी एकमेकांच्या कल्याणासाठी कार्य करणे, हेच मनुष्यजीवनाचे अंतिम उद्दिष्ट आहे.

श्रेयः परमवाप्स्यथ: या परस्पर सहकार्याच्या भावनेतून केलेले कर्म हे निःस्वार्थ असल्याने ते कोणत्याही कर्माचे बंधन निर्माण करत नाही. यामुळेच व्यक्ती परम कल्याण (Ultimate Good) किंवा मोक्ष प्राप्त करते.

थोडक्यात, हा श्लोक सांगतो की, मानवी प्रगतीचा आणि मुक्तीचा मार्ग केवळ स्वतःचा विचार करण्यात नसून, सृष्टीतील सर्व घटकांशी समरस होऊन त्यांच्या कल्याणासाठी काम करण्यात आहे.

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

१. आरंभ (Arambh): यज्ञाचे दैवी फलित
मागील श्लोकात ब्रह्मदेवाने यज्ञाचे महत्त्व सांगितले. आता हा ११वा श्लोक त्या यज्ञाच्या माध्यमातून देव आणि मनुष्य यांच्यात निर्माण होणाऱ्या अखंड संबंधाचे आणि सहकार्याच्या आवश्यकतेचे वर्णन करतो. हा श्लोक कर्मयोगाला धार्मिक विधीतून बाहेर काढून दैनंदिन जीवनातील तत्त्वज्ञान म्हणून स्थापित करतो.

येथे भगवान श्रीकृष्ण स्पष्ट करतात की, मानवी जीवनाचे यश केवळ त्याच्या वैयक्तिक प्रयत्नांवर अवलंबून नाही, तर ते दैवी आणि नैसर्गिक शक्तींच्या कृपेवर (Blessings of Natural forces) देखील अवलंबून आहे. ही कृपा मिळवण्यासाठी, मनुष्याने 'भाव' (वृद्धी/संतुष्टता) देणे आवश्यक आहे.

२. विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan): सहकार्याचे सनातन चक्र
हा श्लोक दोन प्रमुख भागांमध्ये विभागला आहे: देणे (भावयत) आणि मिळणे (भावयन्तु).

देवान् भावयत (देवांना संतुष्ट करणे):

देवता म्हणजे निसर्गाचे प्रतिनिधी. अग्नी (उष्णता), वायू (श्वास), जल (जीवन) इत्यादी. मनुष्याने निसर्गाचा आदर करणे आणि त्याचे प्रदूषण न करणे, हा देवांना संतुष्ट करण्याचा पहिला मार्ग आहे.

सामाजिक स्तरावर, 'देव' म्हणजे समाजातील महत्त्वपूर्ण घटक (उदा. पालक, गुरु, राष्ट्र, गरीब). आपल्या कर्तव्याचे प्रामाणिकपणे पालन करून आणि इतरांना मदत करून आपण त्यांना 'भाव' देतो.

💐🙏🌟💫✨🔥🌷🌺🌸🌼

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-17.11.2025-सोमवार.   
===========================================