🙏 तीसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक १३ 🙏-2-🙏🙏🙏🌺🌺🌺🕊️🕊️🕊️📚📚📚✨✨✨

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः।
भुंजते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात्।।13।।

📚 संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pradirgh Vivechan) 📜

१. आरंभ (Arambh): कर्माचे बंधन आणि मुक्तीचे तत्त्व
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या या १३ व्या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला कर्माचे स्वरूप आणि त्यातील बंधनातून मुक्त होण्याचा उपाय स्पष्ट करतात. मागील श्लोकात सांगितलेल्या यज्ञचक्र आणि देव-मानव संबंधांना हा श्लोक पुढे घेऊन जातो. कर्म करताना आपली भावना (उद्देश) काय आहे, हेच महत्त्वाचे आहे. आपले कर्म केवळ आपले पोट भरण्यासाठी आहे की, ते सृष्टीच्या नियमांचे पालन आणि इतरांचे कल्याण करण्यासाठी आहे, हे या श्लोकातून स्पष्ट होते.

२. विवेचन खंड १: यज्ञशेष आणि पापमुक्ती
"यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः।"

सज्जन (सन्तः) कोण?: सज्जन किंवा 'सन्त' अशा व्यक्तीला म्हटले आहे, जो आपली सर्व कर्मे (अन्न शिजवण्यापासून ते मोठे समाजकार्य करण्यापर्यंत) यज्ञ-भावनने करतो. 'यज्ञ' म्हणजे केवळ एक धार्मिक विधी नव्हे, तर 'त्याग' आणि 'समर्पण' या भावनेतून केलेली कोणतीही कृती.

यज्ञशिष्ट म्हणजे काय?: 'शिष्ट' म्हणजे उरलेले. सृष्टीने आपल्याला जे काही दिले आहे, ते आधी इतरांसाठी वापरावे (उदा. गरजूंना मदत, समाजासाठी योगदान, निसर्गाची सेवा) आणि मग 'उरलेले' (म्हणजे फळ) स्वतःसाठी वापरावे, ही यज्ञशिष्टाशिनः वृत्ती आहे.

उदाहरण: शेतकरी जेव्हा पीक घेतो, तेव्हा त्यातील काही भाग तो देव-धर्मासाठी, समाजासाठी, आणि पक्ष्यांसाठी वेगळा ठेवतो आणि मग उरलेल्या धान्याचा स्वतःसाठी उपयोग करतो, तेव्हा तो 'यज्ञशिष्टाशिनः' असतो.

पापमुक्ती: जो या वृत्तीने जगतो, त्याची कृती 'निष्काम' असल्यामुळे, तो कुठलेही नवीन पाप (किल्बिष) जन्मास घालत नाही. तो सर्व पापांपासून मुक्त होतो, कारण त्याच्या कर्माचा उद्देश स्वार्थ नसतो, तर तो सृष्टीच्या चक्रात सहभागी होऊन आपला धर्म (कर्तव्य) पूर्ण करतो.

३. विवेचन खंड २: आत्मकारणात् कर्म आणि पापाचे बंधन
"भुंजते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात्।।"

पापी (पापाः) कोण?: या श्लोकात 'पापी' अशा व्यक्तीला म्हटले आहे, जो आपले कर्म केवळ 'आत्मकारणात्' म्हणजे फक्त स्वतःसाठी (self-centered) करतो.

उदाहरण: एखादा व्यापारी फक्त स्वतःच्या फायद्यासाठी लोकांची फसवणूक करतो किंवा वस्तूंची साठेबाजी करतो; एखादी व्यक्ती केवळ स्वतःचे पोट भरण्यासाठी आणि स्वतःच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी कर्म करते, समाजाबद्दल किंवा इतरांबद्दल कोणतीही जबाबदारी ठेवत नाही.

'पचन्ति' चा अर्थ: 'पचन्ति' म्हणजे शिजवणे. अन्न शिजवणे हे रोजचे मूलभूत कर्म आहे. गीतेत हे कर्म सर्व कर्मांचे प्रतीक मानले आहे. जेव्हा एखादी व्यक्ती फक्त स्वतःचे पोट भरण्यासाठी शिजवते, तेव्हा ते कर्म स्वार्थी ठरते. याचा अर्थ असा की, तो व्यक्ती स्वतःच्या गरजा पूर्ण करण्याव्यतिरिक्त सृष्टीच्या चक्रात काहीही योगदान देत नाही.

अघं भुञ्जते (पापाचे भक्षण): असा स्वार्थी मनुष्य पापाचेच भक्षण करतो. याचा अर्थ असा की, त्याच्या प्रत्येक कर्माचे फळ त्याला बंधनकारक ठरते आणि त्याच्या भोगामुळे समाजात असंतुलन निर्माण होते. तो स्वतःच्या कर्माने निर्माण केलेले भोग (पाप) भोगतो, ज्यामुळे त्याला मुक्तीऐवजी बंधने मिळतात.

४. उदाहरणासह स्पष्टीकरण (Udaharana Sahit)
कल्पना करा की एका कुटुंबात जेवण बनवले जात आहे:

यज्ञशिष्टाशिनः वृत्ती: आई किंवा कुटुंबातील सदस्य सर्वांचा विचार करून, आलेल्या पाहुण्यांचा विचार करून, भुकेल्यांचा विचार करून, अगदी मुंग्या-पक्ष्यांसाठीही काही भाग ठेवून जेवण बनवते आणि मग कुटुंबातील सदस्य एकत्र मिळून ते अन्न ग्रहण करतात. या कर्मामध्ये त्याग, प्रेम आणि समरसता आहे. अशा प्रकारे अन्न ग्रहण करणे हे 'यज्ञशेष भक्षण' आहे, जे मुक्ती देते.

आत्मकारणात् पचन्ति वृत्ती: कुटुंबातील एक सदस्य फक्त स्वतःच्या आवडीनुसार, स्वतःच्या भुकेसाठी आणि इतरांचा विचार न करता जेवण बनवतो आणि पटकन स्वतःच खाऊन टाकतो. हे कर्म स्वार्थी आहे. हे कर्म 'आत्मकारणात् पचन्ति' आहे, जे पापकारक आहे.

५. निष्कर्ष आणि समारोप (Samarop ani Nishkarsha)
निष्कर्ष (Nishkarsha): कर्माचा प्रकार नव्हे, तर कर्मामागची भावना महत्त्वाची आहे. स्वार्थाने केलेले कोणतेही कर्म बंधनकारक ठरते आणि परमार्थ-भावनने केलेले कर्म मुक्ती देणारे ठरते. मानवाने समाजाच्या आणि सृष्टीच्या नियमांचे पालन करून, त्यांना समर्पित होऊन जीवन जगावे, हेच या श्लोकाचे केंद्रीय तत्त्वज्ञान आहे.

समारोप (Samarop): हा श्लोक आपल्याला शिकवतो की, जीवनात आपण 'दाता' (Giver) म्हणून जगावे, न की 'केवळ उपभोग घेणारा' (Mere consumer) म्हणून. जी व्यक्ती सृष्टीला आणि समाजाला आपले योगदान देते, ती आनंदी आणि पापमुक्त होते, तर जो फक्त स्वतःच्या स्वार्थात मग्न राहतो, तो केवळ दुःख आणि बंधने निर्माण करतो.

🙏🙏🙏🌺🌺🌺🕊�🕊�🕊�📚📚📚✨✨✨

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.11.2025-बुधवार.   
===========================================