🙏 चाणक्य नीती: द्वितीय अध्याय - श्लोक ४ 🙏-1-🙏🙏🙏🤝🏡👨‍👩‍👦‍👦💖🔎⚖️📜

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति द्वितीय अध्याय -

तन्मित्रंयत्रविश्वासःसा भार्या यत्र नितिः ।।४।।

अर्थ- पुत्र वही है जो पिता का कहना मानता हो, पिता वही है जो पुत्रों कापालन-पोषण करे, मित्र वही है जिस पर आप विश्वास कर सकते हो औरपत्नी वही है जिससे सुख प्राप्त हो।

Meaning- They alone are sons who are devoted to their father. He is a father who supports his sons. He is a friend in whom we can confide, and she only is a wife in whose company the husband feels contented and peaceful.

🙏 चाणक्य नीती: द्वितीय अध्याय - श्लोक ४ 🙏

श्लोक: तन्मित्रं यत्र विश्वासः सा भार्या यत्र नितिः । (हा श्लोक मूळ संस्कृत श्लोकातील फक्त अर्धा भाग आहे, जो सामान्यतः पूर्ण श्लोकासह (स पुत्रो यः पितुर्भक्तः स पिता यस्तु पोषकः) उद्धृत केला जातो.)

संदर्भित पूर्ण अर्थ: पुत्र वही है जो पिता का कहना मानता हो, पिता वही है जो पुत्रों का पालन-पोषण करे, मित्र वही है जिस पर आप विश्वास कर सकते हो और पत्नी वही है जिससे सुख प्राप्त हो।

🌟 आरंभ (Arambh): मानवी संबंधांचे खरे स्वरूप 🤝
आचार्य चाणक्य यांनी आपल्या 'चाणक्य नीती' या ग्रंथात मानवी जीवनातील अत्यंत महत्त्वाच्या आणि मूलभूत संबंधांचे वर्णन केले आहे. श्लोक क्र. ४ मध्ये चाणक्य सांगतात की, नात्यांची व्याख्या केवळ रक्ताच्या संबंधाने किंवा सामाजिक बंधनाने होत नाही, तर ती त्या नात्यात असलेल्या कर्तव्य, निष्ठा आणि भावनिक समाधानाने ठरते. या श्लोकात त्यांनी कुटुंब आणि मैत्री या दोन आधारभूत स्तंभावर आधारित आदर्श नात्यांचे निकष स्पष्ट केले आहेत.

📜 प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि सखोल विवेचन 🔎
या श्लोकात मानवी जीवनातील चार प्रमुख नात्यांची व्याख्या केली आहे: पुत्र, पिता, मित्र आणि पत्नी.

१. ओळ: "स पुत्रो यः पितुर्भक्तः" (पुत्र वही है जो पिता का कहना मानता हो)
अर्थ: पुत्र तोच, जो पित्याशी निष्ठावान (भक्त) असतो आणि त्याच्या आज्ञांचे पालन करतो.

सखोल विवेचन:

भक्तीचा अर्थ: येथे 'भक्ती' चा अर्थ केवळ पूजा करणे नसून, पित्याच्या योग्य आणि धर्माला धरून असलेल्या शब्दांवर विश्वास ठेवणे, आदर करणे आणि त्याचे पालन करणे होय.

आदर्श पुत्र: पुत्र जेव्हा पित्याचे मार्गदर्शन स्वीकारतो, तेव्हा तो कुटुंबाच्या मूल्यांचे आणि परंपरेचे रक्षण करतो. असा पुत्र वडिलांचा आधारस्तंभ असतो. नुसते पुत्र म्हणून जन्माला येणे पुरेसे नाही; कर्तव्यनिष्ठ आणि आज्ञाधारक असणे, ही पुत्राची खरी ओळख आहे.

उदाहरण: श्रवणबाळ याने आपल्या अंध आई-वडिलांना खांद्यावर घेऊन तीर्थयात्रा केली. त्याची ही निष्ठा 'पितृभक्ती' चे सर्वोच्च उदाहरण आहे.

२. ओळ: "स पिता यस्तु पोषकः" (पिता वही है जो पुत्रों का पालन-पोषण करे)
अर्थ: पिता तोच, जो आपल्या पुत्रांचे योग्य पालनपोषण (पोषण) करतो.

सखोल विवेचन:

'पोषण' (पालन-पोषण): येथे पोषणाचा अर्थ केवळ शारीरिक गरजा (अन्न, वस्त्र, निवारा) पूर्ण करणे नाही, तर योग्य शिक्षण, नैतिक मूल्ये आणि भविष्यासाठी मार्गदर्शन करणे आहे.

आदर्श पिता: जो पिता आपल्या मुलांना केवळ पैसे देत नाही, तर त्यांना चांगले नागरिक बनवतो, त्यांना संस्कारांची शिदोरी देतो, तोच खरा पिता होय. जो आपल्या मुलांना योग्य वेळी योग्य निर्णय घेण्यास शिकवतो, तोच 'पोषक' (आधार देणारा) पिता आहे.

उदाहरण: छत्रपती शिवाजी महाराजांना जिजाऊ मातेने दिलेले संस्कार आणि शस्त्रास्त्रांचे शिक्षण, हे 'पोषण' या संकल्पनेत समाविष्ट होते.

🙏🙏🙏🤝🏡👨�👩�👦�👦💖🔎⚖️📜

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.11.2025-बुधवार.
===========================================