🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - तिसरा अध्यायः कर्मयोग 🙏 श्लोक १८-1-🙏 🕉️ 🧘‍♀️ 🌟 💡 📜

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन।
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः।।18।।

उस महापुरुष का इस विश्व में न तो कर्म करने से कोई प्रयोजन रहता है और न कर्मों के न करने से ही कोई प्रयोजन रहता है तथा सम्पूर्ण प्राणियों में भी इसका किंचिन्मात्र भी स्वार्थ का सम्बन्ध नहीं रहता |(18)

🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - तिसरा अध्यायः कर्मयोग 🙏

श्लोक १८ चा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)

नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन।
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः।।18।।

अति-विस्तृत मराठी विवेचन (Complete, Extensive, and Lengthy Elaboration in Marathi)

१. आरंभ (Introduction/Arambh) 🌅
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या तिसऱ्या अध्यायात, ज्याला 'कर्मयोग' असे म्हणतात, भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला निष्काम कर्म करण्याची महती आणि आत्मज्ञान प्राप्त झालेल्या सिद्ध पुरुषाचे स्वरूप समजावून सांगत आहेत. श्लोक १७ मध्ये, भगवंतांनी स्पष्ट केले की जो पुरुष आत्म्यात रममाण आहे, आत्मतृप्त आहे आणि आत्म्यातच पूर्ण समाधानी आहे, त्याच्यासाठी या जगात कोणतेही 'कर्तव्य' उरत नाही. याच आत्मज्ञानप्राप्त पुरुषाचे (आत्मरति पुरुषाचे) कर्म, अकर्म आणि प्राण्यांशी असलेल्या संबंधांबद्दलचे स्वरूप अधिक स्पष्ट करण्यासाठी श्लोक १८ सांगितला गेला आहे. हा श्लोक कर्मयोगाची अंतिम अवस्था, म्हणजेच पूर्ण वैराग्य आणि अनासक्तीची अवस्था दर्शवितो.

२. श्लोकाचा अर्थ (Meaning of Shloka/Pratyek Shlokacha Arth) 💡
या श्लोकाचा अर्थ खालीलप्रमाणे आहे:

नैव तस्य कृतेन अर्थः: त्या पुरुषाला (तस्य - आत्मरत पुरुषाला) कृतेन (कर्म केल्याने) नैव (खरोखरच नाही) अर्थः (कोणतेही प्रयोजन किंवा लाभ) नाही.

न अकृतेन इह कश्चन: आणि इह (या जगात) अकृतेन (कर्म न केल्याने) सुद्धा त्याला कश्चन (कोणतेही) प्रयोजन किंवा नुकसान न (नाही).

न च अस्य सर्वभूतेषु कश्चित् अर्थव्यपाश्रयः: आणि अस्य (त्या आत्मज्ञानी पुरुषाचा) सर्वभूतेषु (सर्व प्राण्यांमध्ये किंवा भूतांवर) कश्चित् (कोणताही) अर्थव्यपाश्रयः च न (स्वार्थासाठी अवलंबून राहणे) नाही.

सरळ अर्थ: त्या आत्मज्ञानी पुरुषाला या जगात कर्म केल्याने कोणताही लाभ (प्रयोजन) मिळत नाही आणि कर्म न केल्याने कोणतेही नुकसान (गैर-प्रयोजन) होत नाही. तसेच, त्याला कोणत्याही प्राण्यावर/वस्तूवर आपल्या कोणत्याही स्वार्थासाठी किंवा लाभासाठी अवलंबून राहावे लागत नाही.

३. संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Elaboration/Pradirgh Vivechan) 🔎

हा श्लोक 'ज्ञानयोग' आणि 'कर्मयोग' यांच्या अंतिम ध्येयाचे स्पष्टीकरण आहे. ज्याने आत्मतत्त्व जाणले आहे, त्याची मानसिक आणि भावनिक अवस्था कशी असते, हे यात सांगितले आहे.

अ. कर्म आणि अकर्म यांचा प्रभाव नाही (No Effect of Action or Non-Action)
'नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन'

सामान्य माणसाची स्थिती: सामान्य माणूस प्रत्येक कर्म फळाच्या अपेक्षेने करतो. त्याला वाटते की कर्म केले तर सुख मिळेल आणि कर्म नाही केले तर नुकसान होईल. त्यामुळे तो सतत 'काय करावे आणि काय करू नये' या विचारात अडकलेला असतो.

आत्मज्ञानी पुरुषाची स्थिती: आत्मज्ञानी पुरुष, ज्याने जाणले आहे की तो देह नसून आत्मा आहे, तो कर्मफळाच्या बंधनातून पूर्णपणे मुक्त झालेला असतो.

कर्म केल्याने लाभ नाही: त्याने केलेले कर्म हे केवळ कर्तव्य म्हणून किंवा लोकसंग्रहार्थ (जगाला दिशा देण्यासाठी) असते. ते कर्म कोणत्याही व्यक्तिगत इच्छा किंवा स्वार्थातून उद्भवलेले नसते. त्यामुळे, कर्म केल्यावर त्याला स्वर्गप्राप्ती किंवा भौतिक सुख मिळेल अशी कोणतीही अपेक्षा नसते. तो आधीच पूर्ण समाधानी असल्याने, बाहेरून मिळणारे सुख त्याला अधिक सुख देऊ शकत नाही.

कर्म न केल्याने नुकसान नाही: कर्म न करणे म्हणजे आळस किंवा निष्क्रियता नव्हे. आत्मज्ञानी पुरुष सर्व इच्छा सोडून दिलेला असल्याने, कर्म न केल्याने त्याला 'हे मिळाले नाही, ते राहिले' अशी कोणतीही खंत वाटत नाही. त्याचे 'मी' पण (अहंकार) नष्ट झालेले असते, त्यामुळे कर्म न केल्यास त्याला कोणताही दोष लागत नाही. तो स्वाभाविकपणे जगतो, पण फळांची आसक्ती नसल्याने तो कर्मबंधनातून मुक्त असतो.

उदाहरण (Udaharana): समजा एका व्यक्तीकडे प्रचंड संपत्ती आहे. त्याला कोणी एक लहानशी मिठाई दिली, तर त्याने ती खाल्ली तरी त्याच्या एकूण सुखात कोणतीही मोठी भर पडणार नाही, आणि नाही खाल्ली तरी तो दुःखी होणार नाही. आत्मज्ञानी पुरुषाचे सुख हे आत्मिक आणि अक्षय्य असते; त्यामुळे कर्मफळरूपी छोटीशी 'मिठाई' त्याला कोणताच फरक पाडत नाही.

६. सुव्यवस्थित इमोजी (Neatly Arranged Emojis) ✨
🙏 🕉� 🧘�♀️ 🌟 💡 📜 🌅 🎯 🔎

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-24.11.2025-सोमवार.
===========================================