॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥-ज्ञानेश्वरीतील शोकमग्न पार्थ:-

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

मग संजयो म्हणे रायातें । आईके तो पार्थु तेथें ।शोकाकुल रुदनातें । करितु असे ॥ १ ॥

मग संजय राजा धृतराष्ट्राला म्हणाला – ऐक. तो शोकाने व्याप्त झालेला अर्जुन त्यावेळी रडू लागला. ॥२-१॥

I. ॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥ - सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth) - Marathi Lekh

🌟 शीर्षक: ज्ञानेश्वरीतील शोकमग्न पार्थ: प्रथमाध्यायातील विषाद दर्शन

🎯 आरंभ (Introduction)
श्रीमद्भगवद्गीतेवरील संत ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेला 'ज्ञानेश्वरी' हा ग्रंथ केवळ एक टीका नसून, तो अध्यात्म आणि तत्त्वज्ञानाचा एक अमूल्य ठेवा आहे. प्रस्तुत ओवी (पहिली) ही 'अर्जुनविषादयोग' नावाच्या प्रथमाध्यायातील आहे. कुरुक्षेत्राच्या धर्मभूमीवर, युद्धासाठी सज्ज झालेल्या दोन्ही सैन्यांमध्ये, जेव्हा अर्जुन आपल्या आप्तांना आणि गुरूजनांना पाहतो, तेव्हा त्याचे मन द्रवते. या मानसिक अवस्थेचे वर्णन संजय धृतराष्ट्राला कसे करतो, याचा सखोल अर्थ या भागात आहे.

📝 प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth)
ओवी (१):

मग संजयो म्हणे रायातें ।: 'मग' म्हणजे त्यानंतर, 'संजय' 'रायातें' म्हणजे राजा धृतराष्ट्राला म्हणाला.

आईके तो पार्थु तेथें ।: (संजय म्हणाला) 'ऐक', 'तो पार्थु' (म्हणजे अर्जुन) 'तेथें' (म्हणजे रणांगणात/रथस्थानी).

शोकाकुल रुदनातें ।: तो 'शोकाकुल' (शोकाने पूर्णतः व्याप्त झालेला) होऊन 'रुदनातें' (म्हणजे रडत/अश्रु ढाळत).

करितु असे ॥ १ ॥: 'करितु असे' म्हणजे करत होता/त्या अवस्थेत होता.

सरळ अर्थ (ओवी १): त्यानंतर संजय राजा धृतराष्ट्राला म्हणाला, (हे राजा) ऐक. तो अर्जुन त्या ठिकाणी (आपल्या बांधवांना, गुरूजनांना पाहून) शोकाने पूर्णतः व्याप्त होऊन रडत होता.

ओळ (२-१):

मग संजय राजा धृतराष्ट्राला म्हणाला – ऐक. तो शोकाने व्याप्त झालेला अर्जुन त्यावेळी रडू लागला. ॥२-१॥

हा मूळ ओवीचा संक्षिप्त, गद्यात्मक भावार्थ आहे.

📜 प्रत्येक ओळीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन
प्रस्तुत ओवी (मग संजयो म्हणे रायातें । आईके तो पार्थु तेथें । शोकाकुल रुदनातें । करितु असे ॥ १ ॥) ही एका महत्त्वपूर्ण संवादाची सुरुवात आहे.

१. संवादाचे प्रयोजन: संजय हा धृतराष्ट्राचा सारथी आणि दिव्यदृष्टीने युक्त असा द्रष्टा आहे. तो आंधळ्या राजाला कुरुक्षेत्रावर घडणाऱ्या प्रत्येक घटनेचा वृत्तांत सांगत आहे. येथे, युद्ध सुरू होण्यापूर्वीची अर्जुनाची मानसिक स्थिती तो राजासमोर मांडत आहे. 'मग' हा शब्द पूर्वीच्या घटनांच्या (जसे की भीष्मांनी शंख वाजवणे, कृष्णाने दोन्ही सैन्यांमध्ये रथ उभा करणे) नंतरची ही घटना आहे, हे दर्शवतो.

२. 'तो पार्थु तेथें' - पार्थची अवस्था: 'पार्थ' (पृथापुत्र) हे अर्जुनाचे एक नाव. तो 'तेथें' म्हणजे ऐन रणभूमीवर उभा आहे. या 'तेथें' शब्दाला मोठे महत्त्व आहे. ज्या भूमीवर शौर्य, पराक्रम आणि क्षात्रधर्म अपेक्षित आहे, त्याच ठिकाणी तो महान योद्धा 'शोक' करत आहे. अर्जुनाचा हा पराक्रम-विरहित भावनात्मक क्षण, त्याच्या क्षात्रधर्माच्या विरुद्ध होता, म्हणून त्याचे वर्णन विशेष महत्त्वाचे ठरते.

३. 'शोकाकुल रुदनातें' - विषादाची पराकाष्ठा: 'शोकाकुल' म्हणजे 'शोकाने आकुल' (व्याकुळ, भरून गेलेला). 'रुदन' म्हणजे अश्रू ढाळणे, रडणे.

भावार्थ: अर्जुन हा सामान्य मनुष्य नाही. तो इंद्रपुत्र, अत्यंत बलवान आणि गांडीवधारी वीर आहे. त्याने मोठमोठ्या दैत्यांना हरवले आहे. पण येथे, स्वजनांना पाहताच, त्याचे धनुष्य (गांडीव) हातातून गळते, त्याला कंप सुटतो आणि तो रडू लागतो.

सखोलता: हा केवळ सामान्य शोक नाही, तर हा मोहजनित शोक आहे. 'हे माझेच लोक आहेत, त्यांना मी कसा मारू?' या 'माझेपणाच्या' (ममत्वाच्या) भावनेतून हा शोक उत्पन्न झाला आहे. हा शोक अर्जुनाच्या चित्ताला व्यापून टाकतो. हा विषाद त्याला धर्मा-धर्माच्या संभ्रमात टाकतो, ज्यामुळे तो कर्तव्यापासून विमुख होऊ पाहतो. हा विषाद योग साधून, पुढे त्याला ज्ञानयोग, कर्मयोग आणि भक्तियोगापर्यंत नेतो.

४. ज्ञानेश्वरीतील भाष्य (उदाहरणा सहित): संत ज्ञानदेव महाराज या ओवीतून अर्जुनाच्या या दुर्बल क्षणाची नोंद घेतात, जेणेकरून पुढील उपदेशाचा (गीतेचा) पाया रचला जाईल.

उदाहरणे (अन्य संदर्भ):

मोहबंधन: जसे एखादा शिकारी सापळ्यात अडकलेल्या आपल्याच पिल्लांसाठी व्याकुळ व्हावा, तसा अर्जुन मोहाच्या पाशात अडकला आहे. इथे 'ज्ञान' नाही, फक्त 'सगळे आपलेच आहेत' हा देहबुद्धी आणि ममत्व याचा भाव आहे.

कर्तव्यभ्रष्टता: जसे एका न्यायाधीशाने, आरोपी आपलाच मुलगा आहे म्हणून, त्याला शिक्षा न करण्याची इच्छा व्यक्त करावी, तसा हा शोकाकुल अर्जुन आपल्या क्षात्रधर्मापासून बाजूला सरू पाहत आहे.

✨ निष्कर्ष (Summary/Inference)

संजय या ओवीतून राजा धृतराष्ट्राला अर्जुनाच्या गंभीर मानसिक स्थितीची माहिती देतो. हा केवळ एका सैनिकाचा शोक नाही, तर 'माझे' आणि 'तुझे' या द्वैतावर आधारित, कर्तव्य आणि भावना यांच्या संघर्षामुळे उत्पन्न झालेला महाविषाद आहे. हा विषादच पुढे भगवंताच्या मुखातून 'योगशास्त्र' प्रकट होण्यास निमित्त ठरतो. या शोकाकुल अवस्थेमुळेच अर्जुनाला परमार्थ ज्ञानाची गरज वाटली आणि गीतेसारख्या अमर ग्रंथाचा जन्म झाला. ही ओवी म्हणजे गीतोपदेशाच्या महानाट्याची करुण आणि भावनात्मक सुरुवात आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-27.11.2025-गुरुवार.
===========================================