🚩 ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका -॥ प्रथमोऽध्यायः: अर्जुनविषादयोगः ॥मीठ 🧂, पाणी 💧,

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

जैसें लवण जळें झळंबलें । ना तरी अभ्र वातें हाले ।तैसें सधीर परी विरमलें । हृदय तयाचें ॥ ३ ॥

ज्याप्रमाणे पाण्यात मीठ विरघळते किंवा वार्‍याने मेघ हलतात, त्याप्रमाणे त्याचे खंबीर हृदय खरे, परंतु त्यावेळी द्रवले. ॥२-३॥

🚩 ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका - सखोल विवेचन 🚩

॥ प्रथमोऽध्यायः: अर्जुनविषादयोगः ॥

ओवी:
जैसें लवण जळें झळंबलें ।
ना तरी अभ्र वातें हाले ।
तैसें सधीर परी विरमलें ।
हृदय तयाचें ॥ ३ ॥

॥ आरंभ (Introduction) ॥

ही ओवी श्रीज्ञानेश्वर माउलींनी 'अर्जुनविषादयोग' या पहिल्या अध्यायाच्या अगदी सुरुवातीला रचली आहे.
भगवंतांनी अर्जुनाला पाहिल्यावर त्याच्या मनाची अवस्था सांगितली आहे.
कुरुक्षेत्रावर आपल्याच आप्तांना, गुरुजनांना आणि बांधवांना युद्धासाठी सज्ज पाहून, अर्जुनाच्या वीरवृत्तीला धक्का बसतो.
माउलींनी या ओवीतून मानसिक आंदोलनाचे अत्यंत मार्मिक आणि सुंदर वर्णन केले आहे.

॥ प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth) ॥

ओळ क्रमांक १:
ज्ञानेश्वरीतील ओळ: जैसें लवण जळें झळंबलें ।
अर्थ (Arth): ज्याप्रमाणे मीठ पाण्याने भिजल्यावर आपले मूळचे टणक स्वरूप गमावून विरघळून जाते.

ओळ क्रमांक २:
ज्ञानेश्वरीतील ओळ: ना तरी अभ्र वातें हाले ।
अर्थ (Arth): ज्याप्रमाणे ढग (अभ्र) वाऱ्याच्या (वातें) वेगाने अस्थिर होऊन हलतात.

ओळ क्रमांक ३:
ज्ञानेश्वरीतील ओळ: तैसें सधीर परी विरमलें ।
अर्थ (Arth): मुळात अत्यंत धीराचे, स्थिर आणि शौर्याचे हृदय क्षणार्धात द्रवले (कोमल/अस्थिर झाले).

ओळ क्रमांक ४:
ज्ञानेश्वरीतील ओळ: हृदय तयाचें ॥ ३ ॥
अर्थ (Arth): ते (शौर्यवान) हृदय अर्जुनाचे होते.

॥ सखोल भावार्थ आणि विस्तृत विवेचन (Sakhol Bhavarth ani Vistrut Vivechan) ॥

१. वीरवृत्तीचा द्रवीभाव (Dissolution of Valour):
'जैसें लवण जळें झळंबलें': अर्जुनाचे हृदय नैसर्गिकरित्या अत्यंत कणखर, शूर आणि स्थिर होते.
युद्धाचे आव्हान त्याला कधीच नवीन नव्हते.
परंतु आपले आजोबा, गुरु द्रोणाचार्य आणि चुलत बंधू समोर पाहिल्यावर, हृदयात नात्यांचे जळ (पाणी) शिरले.
ज्याप्रमाणे मीठ पाण्याला मिळताच विरघळते, तसंच अर्जुनाची वीरवृत्ती द्रवली.

उदाहरण (Udaharana Sahit):
कठोर न्यायाधीश (लवण) जो कायद्याच्या चौकटीतून कधीही ढळत नाही.
मात्र स्वतःच्या मुलावर आरोप सिद्ध होतो, तर कायद्याचे कठोर कवच विरघळते.
त्याचा दृष्टांत अर्जुनाच्या हृदयावरून केलेला आहे.
पितृप्रेमाचे अश्रू त्याची भूमिका विचलित करतात.

२. चित्ताची अस्थिरता (Unsteadiness of Mind):
'ना तरी अभ्र वातें हाले': ढग (अभ्र) स्थिर असले तरी, वाऱ्याचा झोत त्यांना क्षणात दिशाहीन करतो.
अर्जुनाच्या मनाची अवस्था तशीच झाली.
धर्म (युद्धासाठी प्रेरणा) आणि नातलगांच्या वधाचा पाप (शस्त्र खाली ठेवण्यास प्रवृत्त) या दोन विचारांच्या संघर्षामुळे.
अर्जुनाचे मन विषादग्रस्त ढगाप्रमाणे अस्थिर झाले, मूळ धीरगंभीर वृत्ती नष्ट झाली.

३. सधीर परी विरमलें (Steadfast yet Agitated):
'तैसें सधीर परी विरमलें': अर्जुन हा महान योद्धा, स्थिरबुद्धी, सधीर होता.
परंतु युद्धभूमीवर नातलगांचे वध दृश्य दिसल्यावर धीर वितळला.
हृदय विरमल (कोमल, विचलित) झाले आणि मन शस्त्र उचलायचे की टाकायचे या द्वंद्वात अडकले.
पाणी लागलेल्या मिठाप्रमाणे मूळ शक्ती क्षणात गमावली.

॥ निष्कर्ष आणि समारोप (Nishkarsha ani Samarop) ॥
ज्ञानेश्वरीची ही ओवी अर्जुनाच्या मानसिक अवस्थेचे वर्णन करत नाही.
ही महान व्यक्तीच्या जीवनातील सर्वात मोठ्या धर्मसंकटाचे प्रतीक आहे.
बाह्य सामर्थ्य असले तरी, कर्तव्य आणि कुटुंबप्रेमातील संघर्षाने धीरगंभीर मनही मोहाने विचलित होते.
माउलींनी दाखवले की वीर अर्जुनाचे हृदय क्षणात दया आणि स्नेहाने विरघळते, आणि स्थिरतेची गरज प्रकट होते.

संदर्भात्मक इमोजी:
मीठ 🧂, पाणी 💧, ढग ☁️, वारा 🌬�, हृदय ❤️, वीर 🏹🌸

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-29.11.2025-शनिवार.
===========================================