॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥-मोहग्रस्त अर्जुन: कर्दमी रुतलेला राजहंस 🦢💔 😔 🌫

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

म्हणौनि कृपा आकळिला । दिसतसे अति कोमाइला ।जैसा कर्दमीं रुपला । राजहंस ॥ ४ ॥

म्हणून मोहाधीन झालेला तो आर्जुन चिखलात रुतलेल्या राजहंसाप्रमाणे अगदी कोमेजून गेलेला दिसला. ॥२-४॥

संत ज्ञानेश्वरांच्या 'ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका' ग्रंथातील पहिल्या अध्यायातील, अर्जुनाच्या विषाद-योगाशी संबंधित, दिलेल्या ओवीवर (श्लोक क्र. २-४) आधारित सखोल मराठी लेख-


📖 ज्ञानेश्वरीतील ओवीचा सखोल भावार्थ 📖🦢

शीर्षक: मोहग्रस्त अर्जुन: कर्दमी रुतलेला राजहंस 🦢

(Jnaneshwari Adhyay 1, Ovi 4: The Deluded Arjuna: A Royal Swan Stuck in the Mire)

ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका

अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला
अर्जुनविषादयोगः

ओवी (Stanza)

म्हणौनि कृपा आकळिला ।
दिसतसे अति कोमाइला ।
जैसा कर्दमीं रुपला ।
राजहंस ॥ ४ ॥

मराठी अर्थ (Meaning)

म्हणून (दया आणि) मोहाने त्याला घेरले/ताब्यात घेतले.
त्यामुळे तो अत्यंत कोमेजून गेलेला दिसत होता.
जसा चिखलामध्ये रुतलेला असतो.
(तसा) राजहंस.

संक्षेप:
म्हणून मोहाधीन झालेला तो अर्जुन चिखलात रुतलेल्या राजहंसाप्रमाणे अगदी कोमेजून गेलेला दिसला.

२-४॥ आरंभ (Introduction)

संत ज्ञानेश्वरांनी रचलेली 'ज्ञानेश्वरी' ही भगवतगीतेवरील एक अद्वितीय टीका आहे, जी केवळ तत्त्वज्ञान नाही, तर जीवनाचे सार आहे.
पहिल्या अध्यायात, कुरुक्षेत्रावर युद्धासाठी तयार झालेल्या अर्जुनाची शौर्यहीन आणि विषादपूर्ण अवस्था वर्णन केली आहे.
प्रस्तुत ओवी अर्जुनाच्या याच आंतरिक द्वंद्वाचे आणि मोहाधीनतेचे अतिशय मार्मिक आणि सुंदर रूपक वापरून दर्शन घडवते.
अर्जुन, जोपर्यंत 'पार्थ' म्हणून ओळखला जात होता, तोपर्यंत तो कर्तव्यनिष्ठ होता; परंतु 'मोह' (आपुलकी) आणि 'कृपा' (दया) यांनी त्याला घेरताच, त्याचे शौर्य आणि विवेक क्षीण झाला.

प्रत्येक ओळीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत विवेचन
१. "म्हणौनि कृपा आकळिला ।"

अर्थ: म्हणून (दया आणि) मोहाने त्याला घेरले/ताब्यात घेतले.
सखोल भावार्थ: 'कृपा' येथे केवळ दया नाही, तर मोहयुक्त दया आहे. अर्जुनाला समोर उभे असलेले गुरू, बांधव, पितामह पाहून दुःख झाले.
ही दया विवेकातून नाही, तर मोहातून झाली, जी अर्जुनाच्या कर्तव्यापासून विमुखतेस कारणीभूत ठरते.
हा मोह अर्जुनाच्या विवेकबुद्धीला झाकतो, जसे ढग सूर्याला झाकतात; आत्मवंचना निर्माण होते.

२. "दिसतसे अति कोमाइला ।"

अर्थ: त्यामुळे तो अत्यंत कोमेजून गेलेला दिसत होता.
सखोल भावार्थ: 'कोमाइला' म्हणजे तेज हरवणे, शक्तीहीन होणे. अर्जुनाचा शौर्य आणि आत्मविश्वास मोहामुळे गमावला जातो.
शारीरिक आणि मानसिक तेज कमी होते; गांडीव हातातून पडतो, शरीर कंप पावते.
जेव्हा मन विषाद आणि मोहग्रस्त असते, तेव्हा शरीराची ऊर्जा शोषली जाते; क्षत्रियाचे शौर्य कोमेजून जाते.

३. "जैसा कर्दमीं रुपला ।"

अर्थ: जसा चिखलामध्ये रुतलेला असतो.
सखोल भावार्थ: 'कर्दम' म्हणजे चिखल/दलदल. हे अज्ञान, जडत्व आणि मोहाचे प्रतीक आहे.
अर्जुन मोहाच्या चिखलात रुतला आहे; बाहेर पडण्याचा प्रयत्न करतो पण मोह त्याला खोलवर घेऊन जातो.
चिखल गती आणि मुक्तता हिरावून घेतो; वासना, आसक्ती आणि अहंकार मोहाचे संकेत आहेत.

४. "राजहंस ॥ ४ ॥"

अर्थ: (तसा) राजहंस.
सखोल भावार्थ: राजहंस विवेक, शुद्धता, सौंदर्य आणि ज्ञानाचे प्रतीक आहे.
अर्जुन मूळतः विवेकशील आणि शूर होता (राजहंस), परंतु मोहाच्या चिखलात रुतल्याने त्याची क्षमता हरवली.
उच्च व्यक्तीही मोहात पडल्यास पतनास सामोरे जाते; राजहंस चिखलात रुतल्यास जसा शोकाकुल दिसतो, अर्जुनही तसाच युद्धभूमीवर कोमेजून झाला.

सखोल भावार्थ (Deep Meaning/Essence)

१. विवेक आणि मोहाचा संघर्ष: अर्जुन मूळतः शुद्ध आहे, पण मोह स्वीकारल्यामुळे संघर्ष निर्माण होतो.
२. क्षमता असूनही निष्क्रियता: राजहंस उडण्याची क्षमता असूनही चिखलात रुतलेला आहे, तसे अर्जुन सर्वशक्तीमान असूनही निष्क्रिय झाला.
३. कर्तव्य विस्मरण: मोह 'कृपा' रूपात आल्यास योग्य-अयोग्याचा फरक मिटवतो आणि कर्तव्य विसरवतो.

उदाहरण: हुशार विद्यार्थी (राजहंस) मित्रांच्या दबावाखाली मोहात पडून अभ्यासाकडे दुर्लक्ष करतो, क्षमता असूनही निष्क्रिय राहतो.

समारोप (Conclusion)

या ओवीतून संत ज्ञानेश्वर हे स्पष्ट करतात की, मोह आणि आसक्ती जीवनातील विवेक आणि कर्तव्य नष्ट करतात.
अर्जुन कर्मयोगी असताना 'पार्थ' होता; मोहग्रस्त झाल्यावर राजहंसासारखा चिखलात रुतलेला सामान्य मनुष्य बनला.
ही अवस्था त्याला विषादयोग शिकवते, जिथून भगवतगीतेतील कर्मयोगाची सुरुवात होते.

निष्कर्ष (Inference/Summary)

प्रस्तुत ओवी विवेकबुद्धीच्या हानीचे आणि कर्तव्यच्युतीचे चित्रण करते.
मोहमुळे महान व्यक्तीसुद्धा क्षमतेचा उपयोग करू शकत नाही आणि कोमेजून जातात.
गीतेचे ज्ञान मोहाच्या चिखलातून अर्जुनाला बाहेर काढण्यासाठी आहे आणि त्याला राजहंसाचे तेज पुनर्प्राप्त करून देण्यासाठी आहे.

EMOJI सारांश (SUMMARY EMOJI)

🦢 💔 😔 🌫� 🧘 📖 💡 🔱

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.11.2025-रविवार.
===========================================