📖 ॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥ 📖अर्जुनविषादयोग ओवी क्रमांक ५ (अ. २-५)-🙏🏼-1-

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

तयापरी तो पांडुकुमरु । महामोहें अति जर्जरु ।देखोनि श्रीशारङ्गधरु । काय बोले ॥ ५ ॥

पंडूचा पुत्र अर्जुन याप्रमाणे महामोहाने जर्जर झालेला पाहून श्रीकृष्ण काय बोलला ते ऐका. ॥२-५॥

📖 ॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥ 📖

अध्याय पहिला: अर्जुनविषादयोग ओवी क्रमांक ५ (अ. २-५)

ओवी:
तयापरी तो पांडुकुमरु ।
महामोहें अति जर्जरु ।
देखोनि श्रीशारङ्गधरु ।
काय बोले ॥ ५ ॥

▶️ आरंभ (Introduction)
ज्ञानेश्वरीचे महत्त्व ज्या प्रमाणे सूर्यप्रकाशाने अंधार दूर होतो,
त्याचप्रमाणे माऊली ज्ञानदेवांनी भगवद्गीतेवरील 'ज्ञानेश्वरी' अर्थात 'भावार्थदीपिका' या ग्रंथातून अज्ञानाचा अंधार दूर केला.
अत्यंत सोप्या मराठी भाषेत, अत्यंत गहन तत्त्वज्ञान सामान्य जनतेपर्यंत पोहोचवण्याचे महान कार्य ज्ञानेश्वरांनी केले.
प्रस्तुत ओवी (अध्याय २, ओवी ५) ही गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायाच्या आरंभातील असून, ती पहिल्या अध्यायाच्या समारोपानंतरची आणि श्रीकृष्णाच्या उपदेशाच्या पूर्वीची, अत्यंत महत्त्वाची संक्रमण अवस्था दर्शवते.

▶️ ओळींचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

ओवीची ओळ (Oli):
तयापरी तो पांडुकुमरु ।

थेट अर्थ (Direct Meaning):
त्याप्रमाणे तो पांडवांचा पुत्र (अर्जुन).

संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Elaboration/Analysis):
'तयापरी' म्हणजे पूर्वीच्या ओव्यांमध्ये (अध्याय १) जे अर्जुनाचे वर्णन केले आहे, त्याप्रमाणे.
अर्जुनाने गांडीव टाकले, रथारूढ होऊन शोक केला, करुणा व्यक्त केली आणि लढण्याऐवजी भिक्षा मागणे स्वीकारण्याची इच्छा व्यक्त केली.
'पांडुकुमरु' हे पद अर्जुनाची राजेशाही ओळख आणि वंश दर्शवते, पण सध्या तो या ओळखीला विसरून एका सामान्य माणसाप्रमाणे 'मोहग्रस्त' झालेला आहे.

ओवीची ओळ (Oli):
महामोहें अति जर्जरु ।

थेट अर्थ (Direct Meaning):
महामोहाने/अज्ञानाने अत्यंत थकून गेलेला (कमकुवत झालेला).

संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Elaboration/Analysis):
'महामोह' हेच या ओळीचे केंद्रस्थान आहे.
मोहाचे रूपांतर महामोहमध्ये झाले आहे, कारण हा मोह केवळ 'माझे-तुझे' इतका मर्यादित नसून, तो धर्म-अधर्म, कर्तव्य-अकर्तव्य या मूलभूत विचारांवर आघात करणारा आहे.
'जर्जरु' म्हणजे अतिशय थकलेला, क्षीण झालेला. जसे एखाद्या वादळाने जहाज पूर्णपणे कमकुवत करावे, तशी अर्जुनाची मानसिक आणि भावनिक स्थिती झालेली आहे.
उदाहरणाने सांगायचे झाल्यास, जसे एखाद्या विद्यार्थ्याला परीक्षेत पास होण्यासाठी केवळ 'अभ्यास' हेच कर्तव्य असते, पण तो मित्र-नातेवाईकांवर 'प्रेम' करण्याच्या मोहाने अभ्यास सोडून बसतो, तशी अर्जुनाची स्थिती होती.

ओवीची ओळ (Oli):
देखोनि श्रीशारङ्गधरु ।

थेट अर्थ (Direct Meaning):
ते पाहून श्रीशारङ्गधर (श्रीकृष्ण).

संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Elaboration/Analysis):
'देखोनि' हे पद केवळ 'पाहिले' इतकेच दर्शवत नाही, तर ते कृष्णाचे अवलोकन दर्शवते.
कृष्णाने अर्जुनाची केवळ बाह्य स्थिती पाहिली नाही, तर त्याच्या मनातील 'महामोह' ओळखला.
श्रीकृष्ण केवळ सारथी नाहीत, तर ते योगेश्वर आणि परमेश्वर आहेत.
'श्रीशारङ्गधरु' हे पद मोठे महत्त्वाचे आहे. 'शारङ्ग' हे धनुष्य धारण करणारे, म्हणजे क्षत्रियांचे पालक आणि धर्मरक्षक. याच क्षत्रियांचा धर्म विसरलेल्या अर्जुनाला आता उपदेश करायला श्रीकृष्ण तयार झाले आहेत. येथे 'श्री' हे पद त्यांच्या ऐश्वर्याचे सूचक आहे.

ओवीची ओळ (Oli):
काय बोले ॥ ५ ॥

थेट अर्थ (Direct Meaning):
काय बोलला ते (आता ऐका).

संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Elaboration/Analysis):
ही ओळ श्रोत्यांना (आणि आपल्याला) उत्सुकता निर्माण करते.
पहिल्या अध्यायात अर्जुनाचा विषाद ऐकला, आता भगवंत त्यावर काय बोलतात?
'काय बोले' म्हणजे केवळ शब्दांचे उच्चारण नव्हे, तर ते तत्त्वज्ञान आता प्रकट होणार आहे.
ज्ञानेश्वर येथे व्यासमुनींच्या शैलीत श्रोत्यांना पुढील उपदेश ऐकण्यासाठी सिद्ध करत आहेत.

लेखाचा सारांश (Emoji Summary):
📖🙏🏼🏹🧠😰💡👑🗣�

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.12.2025-सोमवार. 
===========================================