॥ संत तुकाराम महाराज अभंग गाथा ॥ ॥ अभंग क्र. ६: ॥-2-

[Atul Kaviraje]

संत तुकाराम महाराज अभंग गाथा-
अभंग क्र.६
पावलें पावलें तुझें आम्हां सर्व । दुजा नको भाव होऊं देऊं ॥१॥

जेथें तेथें देखे तुझींच पाउलें । त्रिभुवन संचलें विठ्ठला गा ॥ध्रु.॥

भेदाभेदमतें भ्रमाचे संवाद । आम्हां नको वाद त्यांशीं देऊं ॥२॥

तुका म्हणे अणु तुजविण नाहीं । नभाहूनि पाहीं वाढ आहे ॥३॥

३. प्रत्येक ओळीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, Extensive, and Lengthy Elaboration)

विवेचन १: "पावलें पावलें तुझें आम्हां सर्व । दुजा नको भाव होऊं देऊं ॥"

तुकाराम महाराजांची ही प्रार्थना निष्काम भक्तीचे सार आहे. 'तुझें आम्हां सर्व पावलें' याचा अर्थ, केवळ भक्तीच्या मार्गाने चालल्याने त्यांना जगात आवश्यक असलेले सर्व काही प्राप्त झाले आहे आणि आता कोणत्याही भौतिक किंवा आध्यात्मिक सिद्धीची गरज उरलेली नाही. ही पूर्णत्वाची भावना आहे. 'दुजा नको भाव होऊं देऊं' म्हणजे, भगवंता, माझ्या मनात धन, पुत्र, कीर्ती, स्वर्ग किंवा मोक्ष यासारखी कोणतीही वेगळी इच्छा किंवा 'द्वैत' (परमेश्वर आणि जीव वेगळे असल्याची भावना) उत्पन्न होऊ देऊ नकोस. ही शुद्ध, एकनिष्ठ भक्तीची अवस्था आहे.

विवेचन २: "जेथें तेथें देखे तुझींच पाउलें । त्रिभुवन संचलें विठ्ठला गा ॥"

हे कडवे तुकोबांच्या सर्वेश्वरवादाचे (Pantheism) वर्णन करते. त्यांचे डोळे आता केवळ एकाच सत्याने भरले आहेत—ते म्हणजे विठ्ठलाचे सर्वव्यापी अस्तित्व. त्यांना जगातील प्रत्येक वस्तू, प्रत्येक हालचाल, प्रत्येक कण हा विठ्ठलाच्या अस्तित्वाची 'पाऊले' (चिन्हे) दिसतो. त्रिभुवन (तिन्ही लोक - स्वर्ग, मृत्यू आणि पाताळ) विठ्ठलानेच व्यापले आहे. याचा अर्थ असा की, परमेश्वर केवळ मंदिरात नाही, तर प्रत्येक जीवात, निर्जीव वस्तूत, सूर्य-चंद्रामध्ये, तसेच प्रत्येक क्रियेत आणि प्रतिक्रियेत आहे. ही जाणीव झाल्यावर जगणे हेच भगवंताची सततची पूजा ठरते.

विवेचन ३: "भेदाभेदमतें भ्रमाचे संवाद । आम्हां नको वाद त्यांशीं देऊं ॥"

तुकोबा येथे समाजातील अनावश्यक वादविवादांपासून दूर राहण्याचा उपदेश करतात. लोक वेगवेगळ्या संप्रदायांचे, तत्त्वज्ञानाचे, ज्ञानाचे किंवा जाती-पातीचे भेद करतात आणि त्यावरून वाद घालतात. हे सर्व वाद भ्रमातून (अज्ञानातून) निर्माण होतात; कारण ईश्वराचे खरे स्वरूप जाणणाऱ्याला कोणतेही भेद दिसत नाहीत. शुद्ध भक्तीमध्ये मग्न असलेल्या तुकोबांना असल्या तर्कहीन विवादांमध्ये आपला वेळ आणि शक्ती वाया घालवायची नाही. त्यांची इच्छा आहे की भगवंताने त्यांना या भ्रामक वादविवादांपासून वाचवावे, कारण या वादांमुळे मनःशांती भंग पावते.

विवेचन ४: "तुका म्हणे अणु तुजविण नाहीं । नभाहूनि पाहीं वाढ आहे ॥"

अभंगाचा समारोप करताना तुकाराम महाराज अद्वैत तत्त्वज्ञानाची पराकाष्ठा करतात. ते म्हणतात, तुझ्याशिवाय या विश्वात अणु (सूक्ष्मतम कण) देखील नाही—म्हणजेच ईश्वराचे अस्तित्व सर्वात लहान कणांतही व्यापून आहे. आणि याच वेळी, त्याचे अस्तित्व नभाहूनि वाढ (आकाशापेक्षाही मोठे) आहे, म्हणजेच ते अनंत आणि अमर्याद आहे. हे परमेश्वराच्या अनादि, अनंत आणि सर्वव्यापी स्वरूपाचे वर्णन आहे. या ओळीतून तुकोबांना हे सूचित करायचे आहे की, परमेश्वर केवळ एका विशिष्ट रूपात नाही, तर तो एकाच वेळी प्रत्येक गोष्टीत आहे आणि प्रत्येक गोष्टीच्या पलीकडेही आहे.

४. उदाहरणासह विवेचन (Elaboration with Examples)

ज्याप्रमाणे सोन्याचे अलंकार विविध असले तरी त्या सर्वांमध्ये मूलभूत तत्त्व सोने हेच असते, त्याचप्रमाणे जगातील सर्व सजीव आणि निर्जीव वस्तू वेगळ्या दिसत असल्या तरी त्या सर्वांचे मूळ तत्त्व परमेश्वर हेच आहे.

उदाहरण १ (पाऊले):

एखाद्या भक्ताला जेव्हा नदी वाहताना दिसते, तेव्हा त्याला त्यात विठ्ठलाचीच कृपा दिसते. जेव्हा तो एखाद्या गरजू व्यक्तीला पाहतो, तेव्हा त्याला त्या व्यक्तीत विठ्ठलाचे रूप दिसते. हीच 'जेथें तेथें देखे तुझींच पाउलें' या ओळीची प्रचिती आहे.

उदाहरण २ (भेदाभेद):

एका बाजूला 'माझे मत श्रेष्ठ की तुझे मत श्रेष्ठ' यावरून होणारे धार्मिक तंटे (भेदाभेदमतें भ्रमाचे संवाद) आणि दुसऱ्या बाजूला तुकोबांची शांत एकात्मता—हे दोन विरोधाभास या अभंगातून स्पष्ट होतात. तुकोबा म्हणतात, 'सत्य एकच आहे, मग त्यावर वाद का?'

५. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference)

संत तुकाराम महाराजांचा हा अभंग शुद्ध आणि अव्याहत भक्तीच्या मार्गाचे प्रतीक आहे. हा अभंग सर्वस्व समर्पण (पावलें तुझें सर्व), सर्वव्यापकतेची जाणीव (तुझींच पाउलें), अनावश्यक वादांचा त्याग (नको वाद त्यांशीं देऊं) आणि सूक्ष्म-विशाल ईश्वराचे ज्ञान (अणु तुजविण नाहीं) या चार स्तंभांवर उभा आहे. या अभंगाचा निष्कर्ष हाच आहे की, खरा भक्त तोच आहे, जो आपल्या जीवनात द्वैतभाव (भेदभाव) न ठेवता, प्रत्येक गोष्टीत भगवंताचे अस्तित्व पाहतो आणि अनावश्यक वादांत न अडकता शांतपणे भक्तीचा मार्ग अनुसरतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.12.2025-मंगळवार.
===========================================