📖 ॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥॥ अध्याय दुसरा - सांख्ययोग॥ ओवी क्रमांक २-७-1-

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

तुज सांगे काय जाहलें । कवण उणें आलें ।करितां काय ठेलें । खेदु कायिसा ॥ ७ ॥
सांग तुला झाले तरी काय ? काय कमी पडले ? काय करावयाचे चुकले ? हा खेद कशाकरता ॥२-७॥

सखोल भावार्थ आणि विवेचन (Deep Meaning and Analysis)

📖 ॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥

॥ अध्याय दुसरा - सांख्ययोग (प्रारंभ) ॥

ओवी क्रमांक २-७ चा सखोल भावार्थ आणि विस्तृत विवेचन

॥ श्रीकृष्णाचे अर्जुनाला आवाहन - खेदाचे खंडन ॥

आरंभ (Introduction)
ज्ञानदेवांनी रचलेल्या 'भावार्थदीपिका' (ज्ञानेश्वरी) या अलौकिक ग्रंथातील हा श्लोक (ओवी) दुसऱ्या अध्यायातील आहे. कुरुक्षेत्राच्या युद्धभूमीवर, आपलेच बांधव समोर पाहून अर्जुन मोहाने ग्रासला. त्याचे धनुष्य गळून पडले आणि त्याने विषाद व्यक्त केला. अर्जुनाच्या या अविचाराला आणि क्षुल्लक खेदाला दूर करण्यासाठी, भगवान श्रीकृष्ण त्याला धैर्याने व अत्यंत प्रेमाने उपदेश देत आहेत. वरील ओवीतून श्रीकृष्ण थेट अर्जुनाच्या मनातील भित्रेपणावर आणि निराशेवर प्रश्नचिन्ह उभे करतात.

ओवी: तुज सांगे काय जाहलें । कवण उणें आलें ।करितां काय ठेलें । खेदु कायिसा ॥ ७ ॥
प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):
तुज सांगे काय जाहलें?

अर्थ: अरे अर्जुना, सांग तरी, तुला नक्की काय झाले आहे? तुझ्यावर असा कोणता आघात झाला आहे?

कवण उणें आलें?

अर्थ: तुला कोणत्या गोष्टीची कमतरता पडली आहे? किंवा कोणती गोष्ट कमी झाली आहे?

करितां काय ठेलें?

अर्थ: तुझे कोणते कर्तव्य, कोणते कर्म किंवा कोणते कार्य करण्याचे बाकी राहिले आहे?

खेदु कायिसा?

अर्थ: हा (विषादाचा) खेद, ही निराशा कशासाठी? हे दुःख व्यर्थ नाही काय?

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth: Deep Essence)
या ओवीमध्ये, श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या मानसिक दुर्बलतेवर आणि क्षत्रिय धर्मापासून दूर जाण्याच्या वृत्तीवर कठोर पण प्रेमळ आक्षेप घेत आहेत. श्रीकृष्णाचा मूळ उद्देश अर्जुनाला कर्तव्याची जाणीव करून देणे आणि त्याला तात्पुरत्या मोहातून बाहेर काढणे आहे.

'काय जाहलें' या प्रश्नातून श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या मनातील गोंधळ आणि मूढता अधोरेखित करतात. अर्जुन स्वतःच्या स्वभावाविरुद्ध, म्हणजे क्षत्रिय धर्माविरुद्ध आचरण करत आहे. हे 'काय झाले' म्हणजे 'तू स्वतःची ओळख कशी विसरलास?' असा गर्भितार्थ आहे.

'कवण उणें आलें' यातून भगवंत सांगतात की, सर्व साधनसामुग्री, सर्व सैन्यबळ आणि युद्धाचे सर्व नियम तुझ्या बाजूने असताना, तुला कशाची कमतरता वाटत आहे? या प्रश्नाचा अर्थ असा आहे की, 'तुझ्यामध्ये शौर्याची, धैर्याची किंवा धर्माचरणाची कमतरता आली आहे काय?'

'करितां काय ठेलें' हा प्रश्न अत्यंत महत्त्वाचा आहे. हे युद्ध धर्मासाठी आहे आणि क्षत्रियाचे युद्ध करणे हे कर्तव्य आहे. श्रीकृष्णाचा अर्थ असा की, तू अजून कर्म केले नाहीस, युद्ध अजून सुरू झाले नाही, मग तू कर्म करण्यास किंवा कर्तव्य पालनास का थांबलास?

'खेदु कायिसा' ही निष्कर्षात्मक ओळ आहे. कर्तव्य न करता, कर्मफलाची चिंता करत, किंवा मोहामुळे कर्तव्य सोडून देत केलेला कोणताही खेद हा व्यर्थ आणि अनावश्यक असतो. श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगत आहेत की, ज्या गोष्टीचा शोक करणे योग्य नाही, त्या गोष्टीसाठी तू शोक का करत आहेस?

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.12.2025-बुधवार.
===========================================