📖 ॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥॥ अध्याय दुसरा - सांख्ययोग॥ ओवी क्रमांक २-७-2-

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

तुज सांगे काय जाहलें । कवण उणें आलें ।करितां काय ठेलें । खेदु कायिसा ॥ ७ ॥
सांग तुला झाले तरी काय ? काय कमी पडले ? काय करावयाचे चुकले ? हा खेद कशाकरता ॥२-७॥

विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Extensive Elaboration)

श्रीकृष्ण हे जाणतात की, अर्जुनाचा खेद हा तात्त्विक नाही, तर तो केवळ मोह आणि आसक्तीतून उत्पन्न झाला आहे. अर्जुनाच्या मनात हे शरीर नश्वर आहे, आत्मा अमर आहे, हा विचार येत नाही, तर 'माझे बांधव' मारले जातील, हा स्वार्थ आणि आसक्तीचा विचार आहे.

उदाहरण (Udaharana Sahit):

एखादा विद्यार्थी वर्षभर अभ्यास न करता परीक्षेच्या आदल्या रात्री 'आता मी नापास होईन' म्हणून रडू लागला, तर त्याचा खेद व्यर्थ असतो. परंतु, जर एखाद्या कर्मचाऱ्याने अत्यंत इमानदारीने काम केले आणि तरीही त्याला अपयश आले, तर त्याचा खेद समजण्यासारखा असतो. अर्जुनाची स्थिती पहिल्या उदाहरणाप्रमाणे आहे. युद्धाची तयारी पूर्ण झाली असताना, ऐनवेळी कर्तव्य सोडून तो खेद व्यक्त करत आहे. त्याचे कर्म (युद्ध करणे) अजून ठप्प झाले नाहीये, त्याला फक्त सुरू करायचे आहे. त्यामुळे, 'काय करावे' याचा विचार करण्याऐवजी 'कर्तव्य करणे' हाच सर्वोत्तम उपाय आहे.

श्रीकृष्ण इथे अर्जुनाला 'उठून उभा राहून लढ' असा संदेश देत आहेत, कारण कर्तव्यपरायणता आणि धर्मपालन हाच मानवाचा खरा स्वभाव आहे.

समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference)

ज्ञानेश्वरीतील ही ओवी केवळ अर्जुनासाठी नाही, तर प्रत्येक मानवासाठी आहे. जीवनात जेव्हा आपण कोणत्याही अडचणीमुळे किंवा मोहामुळे आपले कर्तव्य सोडतो, तेव्हा श्रीकृष्ण आपल्याला हाच प्रश्न विचारतात: "खेदु कायिसा?" जेव्हा सर्व काही अनुकूल आहे, तेव्हा निराश होण्यात काय अर्थ आहे? आणि जेव्हा अनुकूल नसले, तरी कर्म करणे आपले कर्तव्य आहे.

या ओवीचा निष्कर्ष हाच आहे की, मोहाने उत्पन्न झालेला खेद हा अज्ञानाचा परिणाम आहे. योग्य कर्म आणि कर्तव्यपरायणता स्वीकारूनच मनुष्य या खेदातून मुक्त होऊ शकतो. अर्जुनाला मोह सोडून स्थितप्रज्ञ होण्याची पहिली पायरी याच प्रश्नातून मिळते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.12.2025-बुधवार.
===========================================