९ डिसेंबर १९६१ – सोवियेत युनियनने अमेरिकेच्या राजनयिकांना बाहेर काढले:-1-

[Atul Kaviraje]

1961 – The Soviet Union Expels U.S. Diplomats: The Soviet Union expelled two American diplomats, marking a major escalation in the Cold War tensions between the United States and the Soviet Union.

Marathi Translation: ९ डिसेंबर १९६१ – सोवियेत युनियनने अमेरिकेच्या राजनयिकांना बाहेर काढले:-

९ डिसेंबर १९६१ – सोवियेत युनियनने अमेरिकेच्या राजनयिकांना बाहेर काढले: एक सखोल मराठी लेख

मराठी अनुवाद: ९ डिसेंबर १९६१ – सोवियेत युनियनने अमेरिकेच्या राजनयिकांना बाहेर काढले: सोवियेत युनियनने दोन अमेरिकेच्या राजनयिकांना बाहेर काढले, ज्यामुळे यूएस आणि सोवियेत युनियन यामधील शीतयुद्धातील तणावात मोठी वाढ झाली.

परिचय (Introduction - ऐतिहासिक घटनेचे महत्त्व)

९ डिसेंबर १९६१ हा दिवस शीतयुद्धाच्या (Cold War) इतिहासातील एका महत्त्वाच्या वळणाचे प्रतीक आहे. जेव्हा सोवियेत युनियनने दोन अमेरिकन राजनयिकांना 'हेरगिरी'च्या (Espionage) आरोपाखाली त्वरित देशातून बाहेर काढले, तेव्हा अमेरिका आणि सोवियेत युनियन या दोन महासत्तांमधील आधीच तणावपूर्ण असलेले संबंध आणखी बिघडले. ही केवळ दोन व्यक्तींची हकालपट्टी नव्हती, तर दोन्ही देशांनी एकमेकांवर दबाव टाकण्यासाठी राजनयिक संबंधांचा कसा वापर केला, याचे हे एक स्पष्ट उदाहरण होते. ही घटना १९६१ मधील बर्लिन संकट (Berlin Crisis) आणि क्यूबा क्षेपणास्त्र संकटाच्या (Cuban Missile Crisis) पूर्वसंध्येला दोन्ही पक्षांमधील अविश्वास किती खोलवर रुजला होता, हे दर्शवते.

१. घटनेची पार्श्वभूमी: शीतयुद्धाचा तणाव (Background: Cold War Tensions)

शीतयुद्ध म्हणजे अमेरिका आणि सोवियेत युनियनमधील वैचारिक, राजकीय आणि लष्करी तणावाचा काळ होता.

१.१ वैचारिक फूट: भांडवलशाही (Capitalism) विरुद्ध साम्यवाद (Communism) या दोन भिन्न विचारधारांमधील संघर्ष.

१.२ १९६१ चे संकट: १९६१ हे वर्ष विशेषतः तणावपूर्ण होते. याच वर्षी बर्लिनची भिंत (Berlin Wall) उभारली गेली, ज्यामुळे युरोपचे स्पष्ट विभाजन झाले आणि अमेरिकन यू-२ गुप्तचर विमानाला (U-2 Spy Plane) पाडल्याच्या घटनेनंतर हेरगिरीचे आरोप शिगेला पोहोचले होते.

२. ९ डिसेंबर १९६१: निष्कासनाची घटना (The Expulsion Event)

या घटनेने शीतयुद्धातील 'राजनयिक युद्ध' (Diplomatic Warfare) पुन्हा एकदा समोर आणले.

२.१ हेरगिरीचे आरोप: सोवियेत सरकारने दोन अमेरिकन राजनयिकांवर (Diplomats) 'अवांछित व्यक्ती' (Persona Non Grata) म्हणून हेरगिरीचे आणि गोपनीय माहिती गोळा करण्याचे आरोप लावले.

२.२ तात्काळ आदेश: या दोघांना त्वरित सोवियेत भूमी सोडण्याचा आदेश देण्यात आला, जो आंतरराष्ट्रीय राजनयिक नियमांनुसार (Diplomatic Conventions) अत्यंत कठोर निर्णय मानला जातो.

उदाहरणासह संदर्भ: अशा निष्कासनामुळे 'राजनयिक प्रतिकार' (Reciprocal Expulsion) होणे अपेक्षित होते, जिथे अमेरिकाही सोवियेत राजनयिकांना बाहेर काढू शकते.

३. अमेरिकेची प्रतिक्रिया आणि प्रत्युत्तर (US Reaction and Retaliation)

निष्कासनाच्या घटनेनंतर अमेरिकेने शांतपणे पण तत्काळ प्रत्युत्तर दिले.

३.१ आरोपांचे खंडन: अमेरिकेच्या परराष्ट्र विभागाने (State Department) सोवियेत युनियनचे आरोप पूर्णपणे खोटे आणि निराधार ठरवले.

३.२ त्वरित प्रतिशोध (Retaliation): राजनयिक नियमांनुसार, अमेरिकेनेही लगेचच दोन सोवियेत राजनयिकांना वॉशिंग्टनमधून बाहेर काढले. हा 'डोळ्याच्या बदल्यात डोळा' (Tit-for-tat) असा राजनयिक प्रतिसाद होता.

३.३ राजकीय वक्तव्य: राष्ट्राध्यक्ष जॉन एफ. केनेडी (John F. Kennedy) यांच्या प्रशासनाने या कृतीला सोवियेत युनियनच्या सततच्या 'जागतिक अस्थिरता' निर्माण करण्याच्या धोरणाचा भाग असल्याचे म्हटले.

४. हेरगिरी आणि राजनयिकांची दुहेरी भूमिका (Espionage and Dual Role of Diplomats)

शीतयुद्धादरम्यान राजनयिक पदांचा वापर गुप्तचर कार्यांसाठी सर्रास होत असे.

४.१ सुरक्षा आवरण (Security Cover): अनेक गुप्तचर एजंट राजनयिक संरक्षण (Diplomatic Immunity) मिळवण्यासाठी दुतावासात (Embassy) काम करत असत.

४.२ 'अवांछित व्यक्ती' (Persona Non Grata): जेव्हा एखाद्या राजनयिकाला हेरगिरी करताना पकडले जाते, तेव्हा त्याला अटक न करता फक्त बाहेर काढले जाते, ज्यामुळे दोन्ही देशांना मोठे युद्ध टाळता येते.

५. आंतरराष्ट्रीय भू-राजकीय महत्त्व (Geopolitical Significance)

या घटनेमुळे दोन्ही गटांमध्ये तणाव अधिक वाढला आणि 'लोखंडी पडदा' (Iron Curtain) अधिक मजबूत झाला.

५.१ बर्लिन आणि क्यूबा: १९६१ मधील ही घटना बर्लिन संकट आणि पुढच्या वर्षीच्या क्यूबा क्षेपणास्त्र संकटादरम्यान (१९६२) दोन्ही देशांमध्ये कोणताही थेट विश्वास शिल्लक नव्हता, हे दर्शवते.

५.२ जागतिक ध्रुवीकरण: आशिया आणि आफ्रिकेतील नवीन स्वतंत्र राष्ट्रांवर आपला प्रभाव वाढवण्यासाठी दोन्ही महासत्तांमधील स्पर्धा अधिक तीव्र झाली.*

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.12.2025-मंगळवार.
===========================================