🕉️ ॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥ ॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥-2-

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

तूं अनुचिता चित्त नेदिसी । धीरु कहीं न संडिसी ।तुझेनि नामें अपयशी । दिशा लंघिजे ॥ ८ ॥
तू अयोग्य गोष्टीकडे लक्ष देत नाहीस व कधीही धीर सोडत नाहीस. तुझे नाव ऐकल्याबरोबर अपयशाने देशोधडीस पळून जावे ॥२-८॥

धीरु कहीं न संडिसी ।

धीरु (Dhiru): धैर्य, धीर, साहस (Courage, Patience, Steadfastness).

कहीं न संडिसी (Kahi Na Sandisi): कधीही सोडत नाहीस (You never abandon/lose).

अर्थ: कोणत्याही परिस्थितीत, कितीही संकटे आली किंवा प्रलोभने आली तरी, तू धैर्य सोडत नाहीस. धीर न सोडणे हे शौर्य आणि आत्मविश्वासाचे प्रतीक आहे.

तुझेनि नामें अपयशी ।

तुझेनि नामें (Tujheni Name): तुझ्या नावाने, तुझ्या कीर्तीने (By your name, fame, or prowess).

अपयशी (Apayshi): अपयशाला, पराभवाला (To failure, defeat).

अर्थ: तुझ्या केवळ नावाने किंवा तुझ्या शौर्याची गाथा ऐकून.

दिशा लंघिजे ॥

दिशा लंघिजे (Disha Langhije): दिशा ओलांडल्या जातात, दिशा सोडून पळून जावे लागते (The directions are crossed, meaning it flees far away).

अर्थ: अपयश तुझ्या नावाची भीती बाळगून दूरदूरच्या दिशा ओलांडून पळून जाते; म्हणजेच, तुला कधीही अपयश येत नाही.

२. संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pradirgh Vivechan)
या ओवीमध्ये, श्री ज्ञानेश्वरांनी त्या आदर्श भक्ताचे किंवा आदर्श योद्ध्याचे (अर्थात अर्जुनाचे) गुणगान केले आहे, जो आध्यात्मिक आणि व्यावहारिक दोन्ही स्तरांवर यशस्वी असतो.

प्रारंभ (Arambh): विचारांचे पावित्र्य
ओवीचा पहिला भाग, "तूं अनुचिता चित्त नेदिसी", हे दर्शवतो की व्यक्तीचा विजय हा केवळ बाहुबलावर नसतो, तर तो विचारांच्या शुद्धतेवर अवलंबून असतो. जो मनुष्य अयोग्य, अनैतिक किंवा क्षणभंगुर गोष्टींवर आपले मन केंद्रित करत नाही, तो स्वाभाविकपणेच योग्य मार्गावर असतो. उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit): ज्याप्रमाणे पाणी नेहमी खालच्या दिशेने वाहत जाते, त्याप्रमाणे सामान्य मन विषय-विकारांकडे धाव घेते. परंतु, ज्ञानी पुरुष (येथे अर्जुन किंवा भक्त) आपल्या बुद्धीच्या बळावर मनाला वाईट विचारांपासून परावृत्त करतो. युद्धाच्या वेळी अर्जुनाला आलेला मोह हा 'अनुचित' होता, पण श्रीकृष्णाच्या उपदेशाने त्याचे चित्त परत धर्ममार्गावर आले.

मध्यभाग: धैर्याची महती
दुसरा भाग, "धीरु कहीं न संडिसी", हे स्पष्ट करतो की कोणताही मोठा पुरुषार्थ सिद्ध करण्यासाठी धैर्य (Steadfastness) आवश्यक आहे. धैर्य म्हणजे फक्त शांत राहणे नव्हे, तर संकटातही आपल्या ध्येयापासून आणि धर्मापासून ढळू न देणे. जीवनात संघर्ष अटळ आहेत; पण जो 'धीरु' असतो, तो संकटांना संधी मानून पुढे जातो. उदाहरणा सहित: एखाद्या पर्वताप्रमाणे, जो वादळातही अविचल उभा असतो. जर अर्जुनाने युद्धभूमीवर शस्त्र टाकून 'विषाद' (दुःख) स्वीकारला असता, तर तो 'धीर' सोडला असता.

उत्तरार्ध आणि निष्कर्ष (Nishkarsha): अपयशावर विजय
ओवीचा शेवटचा भाग, "तुझेनि नामें अपयशी । दिशा लंघिजे", या पहिल्या दोन गुणांचे अंतिम फलित सांगतो. ज्याच्या मनात योग्य विचार आहेत आणि ज्याच्याजवळ असीम धैर्य आहे, त्याला अपयश कधीही स्पर्श करू शकत नाही. अपयश त्याच्यापासून दूर पळून जाते. हे केवळ व्यावहारिक यश नव्हे, तर मोक्ष किंवा आत्मिक शांतीच्या मार्गावर मिळणारे यश आहे.

समारोप (Samarop): ही ओवी शिकवते की 'नीती + धैर्य = यश'. व्यक्तीच्या मनात नीती असेल आणि आचरणात धैर्य असेल, तर त्याचे नावच विजयाचे प्रतीक बनते. ही ओवी केवळ अर्जुनाचे गुणगान नाही, तर कोणत्याही साधकाने किंवा कर्मयोगाने जीवनात यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक असलेले सद्गुण आहेत.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.12.2025-गुरुवार.
===========================================