🚩 संत तुकाराम महाराज अभंग गाथा - अभंग क्र. १४ 🚩🚩🙏👑💖✨👂🎶💡💯

[Atul Kaviraje]

संत तुकाराम महाराज अभंग गाथा-
अभंग क्र.१४
सुंदर ते ध्यान उभे विटेवरी । कर कटावरी ठेवूनियां ॥१॥

तुळसी हार गळां कासे पीतांबर । आवडे निरंतर हेंचि ध्यान ॥ध्रु.॥

मकरकुंडले तळपती श्रवणी । कंठी कौस्तुभमणि विराजित ॥२॥

तुका म्हणे माझे हेचि सर्व सुख । पाहीन श्रीमुख आवडीनें ॥३॥

अर्थ:- Tukaram Maharaj Abhang

अतिशय सुंदर असे विठ्ठलाचे ध्यान, कमरेवर हात ठेऊन विटेवर उभे आहे .त्याच्या गळ्यात तुळशीचा हार आहे पीतांबर नसलेला आहे असे हे विठ्ठालाचे रूप मला नेहमीच आवडते .मसोळीच्या आकारची कुंडले त्याच्या कानात झळकत आहेत गळ्यात कौस्तुभमणी धारण केलेला आहे .तुकाराम महाराज म्हणतात की, हे ध्यान माझे सर्वसुख आहे असे सुशोभित ध्यान मी नेहमी आवडिने पाहीन.

🚩 संत तुकाराम महाराज अभंग गाथा - अभंग क्र. १४ 🚩

अभंग क्र. १४:
सुंदर ते ध्यान उभे विटेवरी । कर कटावरी ठेवूनियां ॥१॥
तुळसी हार गळां कासे पीतांबर । आवडे निरंतर हेंचि ध्यान ॥ध्रु.॥
मकरकुंडले तळपती श्रवणी । कंठी कौस्तुभमणि विराजित ॥२॥
तुका म्हणे माझे हेचि सर्व सुख । पाहीन श्रीमुख आवडीनें ॥३॥

१. आरंभ (प्रस्तावना)
प्रस्तुत अभंग संत तुकाराम महाराजांनी विठ्ठलाच्या मनोहर रूपाचे वर्णन करण्यासाठी रचला आहे.
भक्ताला विठ्ठलाचे कोणते रूप सर्वाधिक प्रिय आहे, याचा अनुभव ते या अभंगातून व्यक्त करतात.
हे रूप केवळ बाह्य सौंदर्य दर्शवत नाही, तर विठ्ठलाच्या समत्व आणि शांत स्थितीचे प्रतीक आहे.
तुकोबारायांसाठी, विठ्ठलाचे हे ध्यान सर्वसुखाचे अंतिम साध्य आहे.

२. प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

ओळ १: सुंदर ते ध्यान उभे विटेवरी ।
अर्थ: ते ध्यान अत्यंत सुंदर आहे, जे विटेवर उभे आहे.
विवेचन: तुकाराम महाराज सर्वप्रथम विठ्ठलाच्या 'ध्यान' (मूर्ती) या रूपाकडे लक्ष वेधतात.
'सुंदर' हे विशेषण केवळ विठ्ठलाच्या बाह्य सौंदर्यासाठी नसून, ते शांत, समरस आणि निर्विकार स्थितीचे प्रतीक आहे.

ओळ २: कर कटावरी ठेवूनियां ॥१॥
अर्थ: आणि दोन्ही हात कमरेवर ठेवून (उभे आहे).
विवेचन: विठ्ठलाचे हात कमरेवर ठेवलेले असणे हे 'निवृत्ती' (Retirement from worldly affairs) आणि 'समत्व' (Equanimity) यांचे प्रतीक मानले जाते.
'जगातील सर्व मोह-माया आणि संकटं माझ्या कमरेइतकीच आहेत. मी त्यांच्या पलीकडे आहे,' हे विठ्ठल या मुद्रेतून दर्शवतो.

ओळ ३: तुळसी हार गळां कासे पीतांबर ।
अर्थ: गळ्यात तुळशीच्या माळा आणि कमरेला पिवळे वस्त्र (पीतांबर) परिधान केले आहे.
विवेचन: तुळशीची माळ ही विठ्ठल भक्तीचे आणि पावित्र्याचे प्रतीक आहे.
पीतांबर (पिवळे रेशमी वस्त्र) हे वैभवाचे आणि तेजाचे प्रतीक आहे.

ओळ ४: आवडे निरंतर हेंचि ध्यान ॥ध्रु.॥
अर्थ: मला निरंतर (सतत) हेच ध्यान आवडते. (ध्रुवपद)
विवेचन: हे अभंगाचे ध्रुवपद आहे, जे संपूर्ण अभंगाचा केंद्रबिंदू दर्शवते.
तुकोबांना इतर कोणत्याही रूपाचे, संपत्तीचे किंवा मोक्षाचे आकर्षण नाही.

ओळ ५: मकरकुंडले तळपती श्रवणी ।
अर्थ: कानांमध्ये मकर (माशाच्या आकाराची) कुंडले चमकत आहेत.
विवेचन: मकरकुंडले हे विठ्ठलाच्या राजसी आणि ऐश्वर्यपूर्ण स्वरूपाचे प्रतीक आहे.
'मकर' हे जलतत्त्व आणि कुंडले हे अलंकाराचे प्रतीक आहे.

ओळ ६: कंठी कौस्तुभमणि विराजित ॥२॥
अर्थ: गळ्यात कौस्तुभ मणी शोभून दिसत आहे.
विवेचन: कौस्तुभ मणी हा विष्णूच्या तेजाचे आणि विश्वाचे प्रतीक आहे.
तुकाराम महाराज येथे विठ्ठलाला केवळ देव मानत नाहीत, तर त्याला विश्वाचा आधार आणि तेजपुंज म्हणून पाहतात.

ओळ ७: तुका म्हणे माझे हेचि सर्व सुख ।
अर्थ: तुकाराम महाराज म्हणतात की, माझे हेच सर्व सुख आहे.
विवेचन: संसारातील क्षणिक सुखे, धन-संपत्ती किंवा मान-सन्मान यापेक्षा विठ्ठलाचे दर्शन हेच अंतिम आणि चिरंतन सुख आहे.
त्यांची ही उक्ती भक्तीमार्गाच्या श्रेष्ठत्वाची घोषणा करते.

ओळ ८: पाहीन श्रीमुख आवडीनें ॥३॥
अर्थ: (मी) प्रेमाने (आवडीने) त्याचे पवित्र मुख पाहीन.
विवेचन: श्रीमुख (पवित्र मुख) पाहण्याची इच्छा ही केवळ दर्शनाची नाही, तर आत्मीयतेची आहे.
'आवडीने' म्हणजे निस्सीम प्रेम आणि भक्तीच्या भावाने.

३. सखोल भावार्थ (Deep Essence)
या अभंगाचा सखोल भावार्थ हा आत्मिक समाधान आणि भक्ति-योग यावर केंद्रित आहे.
तुकाराम महाराज विठ्ठलाच्या रूपाचे वर्णन करून, हे सांगतात की बाह्य सौंदर्य हे आत्मिक शांततेचे प्रतीक आहे.
'कर कटावरी' या मुद्रेत विठ्ठल समत्व, सहजता आणि भक्ताप्रती तत्परता दर्शवतो.
भक्ताला दुसरे कोणतेही सुख नको, फक्त देवाचे हे रूप निरंतर पाहणे, हेच त्याच्या जीवनाचे अंतिम ध्येय आहे.

४. उदाहरणासहित विवेचन (With Examples)
उदाहरण १ (कर कटावरी): एखादा माणूस घरी आलेल्या पाहुण्यासाठी लगेच काम करण्यास तयार उभा असतो.
विठ्ठलाची ही मुद्रा भक्तांच्या मदतीसाठी मी सदैव तयार आहे, हे दर्शवते.
उदाहरण २ (तुळसी आणि पीतांबर): विठ्ठलाने घातलेली तुळशीची माळ हे दाखवते की, तो गरिबांच्या आणि साध्या भक्तांच्या (तुळशीसारख्या) प्रेमालाही स्वीकारतो.
पीतांबर दाखवते की तो सर्वश्रेष्ठ राजा आहे.
$\rightarrow$ बोधाचे सार: साधेपणा आणि ऐश्वर्य यांचा विठ्ठल हा समन्वय आहे.

५. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference)
संत तुकाराम महाराजांचा हा अभंग रूप-ध्यान भक्तीचे महत्त्व स्पष्ट करतो.
विठ्ठलाचे रूप हे केवळ एक चित्र नसून, ते अखंड आनंद, समरसता आणि निष्काम भक्तीचे प्रतीक आहे.
या अभंगातून तुकोबांनी सर्व वारकऱ्यांसाठी भक्तीचा सोपा मार्ग दिला आहे: देहाची नाही, तर रूपाची आठवण ठेवून अखंड नामस्मरण करा.
हेच त्यांचे सर्वस्व सुख आहे.

लेखाचा इमोजी सारांश: 🚩🙏👑💖✨👂🎶💡💯

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.12.2025-मंगळवार.
===========================================