कार्तिक पूर्णिमा: महत्व, इतिहास आणि पूजा विधी

[Atul Kaviraje]

कार्तिक पूर्णिमा: महत्व, इतिहास आणि पूजा विधी (Kartik Purnima: Significance, History, and Rituals)-

कार्तिक पूर्णिमा हा हिंदू धर्मातील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि पवित्र दिवस आहे, जो कार्तिक महिन्याच्या पूर्णिमेला साजरा केला जातो. हा दिवस धनतेरस, दीपावली, गोवर्धन पूजा आणि भैया दूज या सणांसोबत महत्त्वपूर्ण असतो. कार्तिक पूर्णिमेला विशेषतः तपस्या, स्नान, दान, आणि पूजा करण्याची परंपरा आहे. या दिवशी अनेक धार्मिक, सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक कार्ये केली जातात.

कार्तिक पूर्णिमेचे ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व (Historical and Religious Significance of Kartik Purnima)
1. भगवान शिवाचा महात्म्य
कार्तिक पूर्णिमेला भगवान शिव यांच्या उपास्य रूपात पूजा केली जाते. विशेषतः याच दिवशी भगवान शिव आणि देवी पार्वती यांचे व्रत आणि आराधना करण्यात येते. याला महाशिवरात्रीच्या एक दिवस आधी मानले जाते. हिंदू धर्मातील अनेक कथांनुसार, याच दिवशी शिव तत्त्वाने पृथ्वीवर वास केला होता. त्यामुळे, शंकर आणि पार्वतीच्या पूजेला खूप महत्त्व दिलं जातं.

2. भगवान विष्णूची उपासना
कार्तिक पूर्णिमेला भगवान विष्णू यांच्या पूजेचा विशेष महत्त्व आहे. विष्णूची पूजा केल्याने घरात सुख, समृद्धी आणि शांती येते. विष्णू भक्त गंगा स्नान करुन, त्यांच्या समोर दीपक प्रज्वलित करतात आणि शुद्ध मनाने पूजा करतात.

3. गंगा स्नानाचा महत्व
कार्तिक पूर्णिमा हा दिवस गंगा स्नानासाठी विशेष महत्त्वाचा असतो. विशेषत: उत्तर भारतात, गंगा नदीच्या काठी असलेल्या तीर्थस्थळांवर लाखो लोक या दिवशी स्नान करतात, कारण यामुळे पापांचे शमन आणि पुण्य मिळते, असे मानले जाते.

4. त्रिपुरी महात्म्य
कार्तिक पूर्णिमा हा दिवस त्रिपुरी महात्म्याशी संबंधित आहे. भगवान शिवाने त्रिपुरासुर राक्षसाचे वध याच दिवशी केला होता. त्याच्या शंकारुपी शक्तीने राक्षसांचा संहार केला आणि पृथ्वीवरील लोकांना त्रासातून मुक्त केले. या दिवशी त्रिपुरी पूजा करण्याची परंपरा आहे.

5. तीर्थयात्रा आणि पवित्र स्थळांचे महत्त्व
भारतभर विविध तीर्थस्थळांवर कार्तिक पूर्णिमेच्या दिवशी विशेष पूजा आणि स्नानांचे आयोजन केले जाते. प्रयागराज, काशी, हरिद्वार, गंगासागर इत्यादी पवित्र नदी किनाऱ्यांवर या दिवशी मोठ्या प्रमाणावर स्नान होतो.

कार्तिक पूर्णिमा पूजा विधी (Rituals and Pooja Method on Kartik Purnima)
1. सूर्योदयापूर्वी स्नान आणि पूजा
कार्तिक पूर्णिमेला सूर्योदयापूर्वी उठून गंगा स्नान किंवा पवित्र नदीत स्नान करण्याची परंपरा आहे. स्नान केल्याने शरीर शुद्ध होतं आणि मनही शुद्ध होतं. स्नान केल्यावर, शुद्ध वस्त्र घालून पूजेची तयारी करावी.

2. दीपदान आणि तेलाच्या दिव्यांची पूजा
या दिवशी दिवे लावणे विशेष महत्त्वाचे असते. घरातील सर्व देवतांच्या मंदिरात, तसेच घराच्या बाहेर दीप लावले जातात. या दिव्यांमुळे वातावरण शुद्ध आणि पवित्र होते. दिव्यांना तेल व मीठ लावून पूजा केली जाते.

3. भगवान शिव आणि विष्णूची पूजा
शिव आणि विष्णूच्या विविध रूपांची पूजा केली जाते. शिवलिंग किंवा विष्णू पादुका च्या समोर द्रव्य (पाणी, दूध, शहद, गंध, इ.) अर्पण करून मंत्रांचा जप करावा. विशेषतः ॐ नमः शिवाय आणि ॐ श्री विष्णवे नमः यांचे जप केले जातात.

4. व्रत आणि तपस्या
कार्तिक पूर्णिमेला अनेक लोक व्रत ठेवतात. त्यात किमान एक दिवस उपवास, सत्य बोलणे, किमान 108 वेळा मंत्र जप, चांगले कर्म करण्याचे संकल्प करणे, यांचा समावेश असतो. यामध्ये व्रत करून भगवान शिव किंवा विष्णूची विशेष पूजा केली जाते.

5. दान धर्म
कार्तिक पूर्णिमेला दानाचे महत्त्व खूप आहे. या दिवशी ब्राह्मणांना अन्न, वस्त्र, तेल, तूप, मिठाई इत्यादी दान दिले जाते. यामुळे पुण्य प्राप्त होण्याचे मानले जाते. तसेच, गरीब आणि गरजू लोकांना मदत करणे किंवा त्यांना काही उपयुक्त वस्तू देणे हे पुण्य कर्तव्य मानले जाते.

कार्तिक पूर्णिमा आणि सांस्कृतिक महत्त्व (Cultural Significance of Kartik Purnima)
कार्तिक पूर्णिमेला विशेषतः पारंपारिक हंगाम, आध्यात्मिक साधना, आणि सामाजिक एकता यांचे प्रतीक म्हणून साजरा केला जातो. या दिवशी काही ठिकाणी मेळावे, रॅली आणि विविध सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात येते. अनेक ठिकाणी दीपोत्सव साजरा केला जातो, ज्या दिवशी रात्रभर दिवे लावून शांती आणि समृद्धीची प्रार्थना केली जाते.

गोवर्धन पूजा
कार्तिक पूर्णिमा हा दिवस गोवर्धन पूजा साठी देखील महत्त्वपूर्ण असतो. गोवर्धन पूजा मुख्यतः उत्तर भारतात साजरी केली जाते, ज्यामध्ये गोवर्धन पर्वत आणि भगवान कृष्णाची पूजा केली जाते.

मच्छिंद्रनाथ व्रत
काही भागांमध्ये मच्छिंद्रनाथ व्रत सुद्धा या दिवशी केले जाते. या व्रताच्या माध्यमातून जलवर्धन, पर्यावरण संरक्षण आणि नदींच्या शुद्धतेसाठी प्रार्थना केली जाते.

निष्कर्ष (Conclusion)
कार्तिक पूर्णिमा एक अत्यंत पवित्र आणि आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वपूर्ण दिन आहे. हा दिवस न्याय, तपस्या, धर्म आणि पुण्याच्या सर्व बंधनांपासून मुक्त होण्यासाठी उपयुक्त आहे. त्याचबरोबर, हा दिवस एकात्मता, सामूहिक उत्सव आणि सुसंवादाचे प्रतीक आहे. कार्तिक पूर्णिमेची पूजा आणि व्रत करण्याने जीवनात शांती, समृद्धी, आणि सकारात्मक ऊर्जा येते.

जय श्री शिव शंकर! 🙏

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.11.2024-शुक्रवार.
===========================================