मुलांचे मनोविज्ञान:-3

[Atul Kaviraje]

मुलांचे मनोविज्ञान:-

मुलांचे मनोविज्ञान (Child Psychology) हा एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि विविध पैलू असलेला विषय आहे. मुलांचे मनोविज्ञान म्हणजे त्यांचे मानसिक, भावनिक आणि बौद्धिक विकास यांचा अभ्यास. हा विषय मुलांच्या वयाच्या विविध टप्प्यांवर आधारित असतो, आणि तो त्यांच्या जीवनाच्या प्रत्येक फेरीत बदलतो. मुलांचे मानसिक आणि भावनिक विकास त्यांच्या विचारशक्ती, वर्तन, शिक्षण, आणि त्यांच्या परिपक्वतेवर प्रभाव टाकतो.

आता, मुलांच्या मनोविज्ञानाची संपूर्ण माहिती, त्यांचे विकासाचे टप्पे, आणि काही महत्त्वाचे घटक यांसह समजून घेऊ.

मुलांचे मनोविज्ञान म्हणजे काय?
मुलांचे मनोविज्ञान म्हणजे मुलांच्या मानसिक, भावनिक, आणि बौद्धिक विकासाची शास्त्रीय अभ्यास. मुलांच्या विकासाचे या प्रत्येक टप्प्यावर काय होतं, त्यात काय बदल होतात, आणि त्या बदलांचा मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वावर कसा प्रभाव पडतो हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.

मुलांच्या वयाचे विविध टप्पे आणि त्यांचे मनोविज्ञान:
१. प्रारंभिक वय (0-6 वर्षे) – इन्फंट आणि टॉडलर:
विकसनशील क्षमता:
या वयात मुलं आपल्या आस-पासच्या जगाशी ओळख करायला सुरुवात करतात. त्यांचा बौद्धिक आणि शारीरिक विकास झपाट्याने होतो. ते हावभाव, शब्द, आणि इतर मुलांचे वर्तन पाहून संवाद साधतात.
उदाहरण: एक वर्षाच्या मुलाला 'नमस्कार' म्हणताना हात हलवताना पाहून तो त्याचा अनुकरण करतो.
मनोविज्ञान:
मुलांना भावनिक सुरक्षा आणि प्रेमाची आवश्यकता असते. या वयात, त्यांना आई-वडिलांपासून प्रेम आणि आधार मिळावा लागतो.
🍼 विज्ञानातील मुद्दा: अॅटॅचमेंट थ्योरी (Attachment Theory) हे सांगते की, बाल्यवस्थेत मुलांमध्ये गहिरा भावनिक बंध तयार होतो जो त्यांच्या भविष्यकालीन भावनिक आणि सामाजिक स्थितीवर प्रभाव टाकतो.

२. शालेय वय (6-12 वर्षे) – बौद्धिक आणि सामाजिक विकास:
विकसनशील क्षमता:
या वयात मुलांचा बौद्धिक विकास सुरू होतो. ते शाळेतील शिक्षण घेऊ लागतात, गटकार्य, खेळ, आणि सहलीत भाग घेतात. त्यांची एकाग्रता वाढते आणि ते आपले विचार आणि भावना इतरांशी अधिक चांगल्या पद्धतीने व्यक्त करतात.
उदाहरण: मुलं इतरांसोबत खेळताना नियम शिकतात आणि त्यांचे वर्तन नियंत्रित करण्याची प्रक्रिया शिकतात.
मनोविज्ञान:
शालेय वयात मुलांमध्ये सामाजिक समज, आत्म-विश्वास आणि त्यांच्या मित्रांच्या वर्तनाची कदर करणे शिकवले जाते. मुलांच्या परफॉर्मन्सवर शिक्षकांची भूमिका महत्त्वाची असते.
📚 विज्ञानातील मुद्दा: कॉग्निटिव्ह डेव्हलपमेंट (Cognitive Development) च्या सिद्धांतानुसार, शालेय वयात मुलांचा विचार करण्याचा मार्ग अधिक विकसित होतो, आणि ते अधिक सुसंगत आणि तर्कशुद्ध विचार करू लागतात.

३. किशोरवय (13-18 वर्षे) – मानसिक आणि भावनिक उतार-चढाव:
विकसनशील क्षमता:
किशोरवयात, मुलांचे शारीरिक आणि मानसिक परिवर्तन वेगाने होते. हॉर्मोनल बदलांमुळे ते भावनिक अस्थिरता अनुभवतात. त्यांना स्वतःचा ओळख आणि स्वतंत्रता मिळवण्याची उत्कंठा असते. ते आत्मपरीक्षण करतात, आणि भविष्याबद्दल विचार करत असतात.
उदाहरण: 16 वर्षीय मुलाला नवीन प्रकारची शैली किंवा कपडे आवडतात आणि ते मित्रांसोबत नवीन गटांमध्ये सामील होण्याचा प्रयत्न करतात.
मनोविज्ञान:
किशोरवयात मुलांची व्यक्तिमत्त्वाची जडणघडण होत असते. ते समाजातील नियम, मूल्य आणि त्यांच्या इच्छांबाबत अधिक जागरूक होतात.
🧑�🎤 विज्ञानातील मुद्दा: एरिक एरिक्सन (Erik Erikson) यांच्या सिद्धांतानुसार, किशोरवयात "आयडेंटिटी वर्सस कन्फ्यूजन" (Identity vs. Confusion) हा टप्पा असतो, ज्यात मुलं त्यांची ओळख आणि भविष्याची दिशा शोधत असतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-17.11.2024-रविवार.
===========================================