दिन-विशेष-लेख-२४ नोव्हेंबर, १८५९ – चार्ल्स डार्विनने "ऑरिजिन ऑफ द स्पीशीज"

[Atul Kaviraje]

१८५९: चार्ल्स डार्विनने आपला उत्क्रांतीचा सिद्धांत मांडणारा जगप्रसिद्ध ग्रंथ 'ओरिजिन ऑफ द स्पिशिज' प्रकाशित केला.

२४ नोव्हेंबर, १८५९ – चार्ल्स डार्विनने "ऑरिजिन ऑफ द स्पीशीज" (On the Origin of Species) प्रकाशित केला-

संपूर्ण माहिती:

२४ नोव्हेंबर, १८५९ हा दिवस चार्ल्स डार्विन यांच्या जीवनातील एक ऐतिहासिक आणि महत्त्वपूर्ण दिवस आहे कारण या दिवशी त्यांचा जगप्रसिद्ध ग्रंथ "ऑरिजिन ऑफ द स्पीशीज" प्रकाशित झाला. या ग्रंथात डार्विनने उत्क्रांती (evolution) आणि प्राकृतिक निवडी (natural selection) या सिद्धांताची मांडणी केली, ज्यामुळे विज्ञान आणि जीवनाविषयीच्या मानवी विचारशक्तीला एक नवा वळण मिळाला.

चार्ल्स डार्विन आणि "ऑरिजिन ऑफ द स्पीशीज":
चार्ल्स डार्विन (१८०९ - १८८२) हे इंग्रज बायोलॉजिस्ट आणि नेचरिस्ट होते, ज्यांनी जीवांची उत्क्रांती आणि त्याच्या कारणांचा सखोल अभ्यास केला. डार्विनचे "ऑरिजिन ऑफ द स्पीशीज" हे त्याचे सर्वात प्रसिद्ध आणि महत्त्वपूर्ण कार्य ठरले. या ग्रंथात डार्विनने प्राणी आणि वनस्पतींच्या उत्क्रांतीच्या सिद्धांताची मांडणी केली आणि त्यासाठी "प्राकृतिक निवडी" या प्रक्रियेला महत्त्व दिले.

ग्रंथाचा विषय:
"ऑरिजिन ऑफ द स्पीशीज" (On the Origin of Species) हा ग्रंथ २४ नोव्हेंबर १८५९ रोजी प्रकाशित झाला, आणि तो समकालीन जीवविज्ञानाच्या क्षेत्रात एक क्रांतिकारी सिद्धांत म्हणून वाचला गेला. या ग्रंथात डार्विनने उत्क्रांतीचा सिद्धांत सादर केला, जो असा आहे की सर्व सजीव प्राणी आणि वनस्पती एकच पूर्वजापासून उत्पन्न झाले आहेत आणि ते समयाच्या साथासोबत विकसित होतात. या प्रक्रियेत प्राणी आणि वनस्पती त्यांच्या पर्यावरणाशी अनुकूल होण्यासाठी विविध प्रकारच्या शारीरिक व जैविक बदलांना स्वीकारतात.

मुख्य सिद्धांत – प्राकृतिक निवड:
प्राकृतिक निवडीचा सिद्धांत (Theory of Natural Selection) हा डार्विनच्या ग्रंथाचा मुख्य विषय होता. या सिद्धांतानुसार, ज्या प्राण्यांना त्यांच्या पर्यावरणात जास्त फिटनेस असतो (त्यांची शारीरिक, मानसिक व जैविक परिस्थितीस अनुकूलता), ते जास्त काळ जिवंत राहतात आणि प्रजननाच्या माध्यमातून त्यांचे गुण पुढे जातात.

उदाहरणार्थ, जर एखाद्या क्षेत्रात शिकार करण्याचे किंवा परिस्थितीशी जुळवून घेण्याचे काही गुण अधिक प्रभावी ठरले, तर त्या प्रजातीचे त्या गुणांच्या माध्यमातून उत्क्रांती होत राहते आणि इतर प्रजातींना त्या गुणांची कमी असण्यामुळे नष्ट होण्याची शक्यता असते.

डार्विनचा दृष्टिकोन:
डार्विनने प्राकृतिक निवडी च्या सिद्धांताचा समर्थन करताना निसर्ग आणि त्यातल्या जीवांचे अनुकूलन (adaptation) आणि विविधता यांचे खूप सखोल निरीक्षण केले होते. त्याच्या निरीक्षणांमध्ये तो अलीकडच्या काळातल्या विविध जीवशास्त्राच्या पद्धतींचा उपयोग करत होता, तसेच विविध प्राण्यांच्या वाण आणि त्यांच्या नैसर्गिक निवासस्थानांमध्ये होणाऱ्या बदलांचा अभ्यास करत होता.

"ऑरिजिन ऑफ द स्पीशीज" चा प्रभाव:
वैज्ञानिक क्रांती:
डार्विनच्या सिद्धांताने त्या काळातील पारंपारिक धार्मिक आणि शास्त्रीय विश्वासांना धक्का दिला. १८व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, "सृष्टीत देवाचे हस्तक्षेप" हे विचार पसरले होते. डार्विनने उत्क्रांतीसाठी ईश्वराच्या हस्तक्षेपाची आवश्यकता नाकारत जैविक प्रगतीला नैतिक कारणांच्या बदलाऐवजी प्राकृतिक निवड आणि प्राकृतिक प्रक्रिया समजावले.

धार्मिक विरोध:
डार्विनच्या सिद्धांताला प्रचंड धार्मिक विरोध मिळाला. त्यावेळी अनेक धार्मिक नेत्यांनी डार्विनच्या सिद्धांताला विरोध केला कारण ते त्याच्या पद्धतीला बायबलमधील सृष्टी निर्माणाच्या कथा आणि ईश्वराच्या हस्तक्षेपाशी विरोधी मानत होते. तरीही, डार्विनने या सिद्धांताच्या पुराव्यांसाठी जैविक अभ्यास, प्राण्यांचे आणि वनस्पतींचे निरीक्षण, तसेच विविध भूतकाळातील जीवाश्मांच्या आधारावर मजबूत पुरावे दिले.

समाजावर प्रभाव:
डार्विनच्या कार्याने शास्त्रीय जगात आणि समाजात विज्ञान आणि धार्मिक विचारधारांमध्ये एक मोठा वाद निर्माण केला. तथापि, त्याच्या सिद्धांताने जीवशास्त्र, जैविक विकास, मानवी उत्क्रांती आणि पर्यावरणशास्त्र इत्यादी शास्त्रांमध्ये एक नवीन दिशा दिली. आज डार्विनचा सिद्धांत जीवविज्ञानाच्या मूलभूत तत्त्वांपैकी एक मानला जातो.

डार्विनच्या कार्याचे महत्त्व:
१. उत्क्रांतीचे सिद्धांत: डार्विनने उत्क्रांतीला एक वैज्ञानिक आधार दिला आणि याचा परिणाम जीवविज्ञानावर दूरगामी होता. त्याने प्रकट केले की सजीव प्राणी प्राचीन काळातील साध्या रूपांतून आधुनिक रूपांमध्ये बदलले आहेत आणि हे बदल नैसर्गिक निवड आणि विविध वातावरणीय दबावांमुळे होतात.

२. संशोधनाची नवीन दिशा: डार्विनच्या कार्यामुळे आणखी सखोल जीवविज्ञान, जीनोमिक्स (genomics), आणि जीवशास्त्र (evolutionary biology) यांच्या संशोधनाला चालना मिळाली. आजही डार्विनच्या सिद्धांतावर आधारित अनेक शास्त्रीय संशोधन कार्ये होत आहेत.

३. समाजाच्या विचारधारेत बदल: डार्विनच्या सिद्धांताने त्यावेळी समाजाच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक विश्वासांमध्ये बदल केला. यामुळे धर्म, विज्ञान आणि समाज यांच्यातील संवादासाठी नवीन पद्धती विकसित होऊ लागल्या.

निष्कर्ष:
"ऑरिजिन ऑफ द स्पीशीज" चा प्रकाशन २४ नोव्हेंबर, १८५९ रोजी डार्विनच्या उत्क्रांती सिद्धांताचा उद्घाटन करणारा दिवस होता. यामुळे जीवविज्ञानाच्या क्षेत्रात एक नवा अध्याय सुरू झाला, जो आजही शास्त्रीय संशोधनाच्या आणि सामाजिक विचारांच्या संदर्भात महत्त्वाचा आहे. डार्विनचा सिद्धांत त्याच्या काळात वादग्रस्त होता, पण त्यानंतरच्या शतकात तो विज्ञानातील एक महत्वाचा पाया म्हणून स्थापित झाला.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-24.11.2024-रविवार.
===========================================