शिक्षण प्रणालीतील सुधारणा-

[Atul Kaviraje]

शिक्षण प्रणालीतील सुधारणा-

शिक्षण प्रणाली एक समाजाचा अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे. त्याच्या माध्यमातूनच नवीन पिढीला ज्ञान, कौशल्य आणि मूल्ये दिली जातात. तथापि, काळाच्या ओघात शिक्षण प्रणालीमध्ये अनेक सुधारणा आवश्यक ठरल्या आहेत. आपल्या देशाच्या शिक्षण प्रणालीमध्ये सुधारणा करण्याच्या विविध प्रयत्नांची आवश्यकता आहे, कारण आजच्या काळातील गरजा आणि आव्हाने त्यावेळच्या शिक्षण प्रणालीच्या चौकटीत बसत नाहीत. या लेखात आम्ही शिक्षण प्रणालीतील सुधारणा, त्याचे महत्त्व आणि त्यासाठी लागणाऱ्या उपाययोजनांचा सखोल विचार करू.

१. शिक्षण प्रणालीतील विद्यमान समस्या:
आजच्या शिक्षण प्रणालीतील अनेक समस्यांनी आपल्या विद्यार्थ्यांचे व्यक्तिमत्त्व आणि विचारशक्तीवर गंभीर परिणाम केले आहेत. त्यात प्रमुख समस्या म्हणजे:

पारंपरिक आणि यादृच्छिक शिक्षण: आजही बहुसंख्य शाळांमध्ये पारंपरिक शिक्षण पद्धती जशाच्या तशा वापरल्या जातात. कधी कधी तोकेच ज्ञान शिकवले जाते, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांना नाविन्याच्या शोधात जाऊन विचार करण्याची, प्रश्न विचारण्याची आणि त्यांच्या रुचीप्रमाणे शिकण्याची संधी मिळत नाही.

पुस्तकी ज्ञान आणि चाचण्यांवर अवलंबून शिक्षण: विद्यार्थ्यांना शिक्षणाचे वास्तविक ज्ञान न मिळवता केवळ परीक्षा उत्तीर्ण करण्यावर लक्ष केंद्रित केले जाते. त्याच्या कारणांमुळे अनेक विद्यार्थ्यांचा भविष्यातील विकास अडथळ्यात येतो.

अनुकूलतेचा अभाव: विद्यार्थ्यांच्या वेगवेगळ्या क्षमता आणि रुचीनुसार शालेय शिक्षण प्रणाली अनुकूल नसते. यामुळे, वेगवेगळ्या विद्यार्थ्यांची क्षमता समान नसल्याने त्यांना योग्य मार्गदर्शन मिळत नाही.

२. शिक्षण प्रणालीतील सुधारणा:
शिक्षण प्रणालीतील सुधारणा कशा व्हाव्यात यावर विचार करताना, काही प्रमुख बाबी पुढीलप्रमाणे असू शकतात:

(अ) प्रभावी पाठ्यक्रम आणि अभ्यासक्रम:
शिक्षण प्रणालीतील सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे पाठ्यक्रम आणि अभ्यासक्रमाची अद्ययावत करणे. साध्या आणि निरर्थक माहितीच्या ऐवजी व्यावहारिक, सर्जनशील आणि कौशल्य-आधारित शिकवणी दिली पाहिजे. विद्यार्थ्यांना वैज्ञानिक, तांत्रिक, कलात्मक आणि सामाजिक समस्यांचे निराकरण कसे करायचे हे शिकवले पाहिजे.

उदाहरणार्थ, "समाजशास्त्र" किंवा "भूगोल" यांसारख्या विषयांना केवळ पुस्तकी ज्ञानावर केंद्रित न ठेवता त्यामध्ये विद्यार्थ्यांना समकालीन सामाजिक मुद्दे, पर्यावरणीय आव्हाने इत्यादींचा समावेश करणे आवश्यक आहे.

(ब) तंत्रज्ञानाचा समावेश:
आजकाल तंत्रज्ञान हे शिक्षण क्षेत्रात एक क्रांती घडवू शकते. स्मार्ट बोर्ड्स, ऑनलाइन शिक्षण, व्हिडिओ ट्यूटोरियल्स आणि डिजिटल लायब्ररी यांसारख्या तंत्रज्ञानाच्या वापराने शिक्षण अधिक आकर्षक, सुलभ आणि प्रभावी होऊ शकते.

उदाहरणार्थ, कोरोना महामारी दरम्यान ऑनलाइन शिक्षण प्रणालीचा वापर जगभर झाला. ऑनलाइन क्लासेस, वर्च्युअल प्रयोगशाळा आणि डिजिटल शिक्षणाचे वाचनालये विद्यार्थ्यांना घरबसल्या शिक्षण घेण्याची संधी मिळवून देतात.

(क) शाळांमधील सहली, कला आणि क्रीडासंस्कार:
शिक्षण केवळ शालेय पाठ्यक्रमापुरते मर्यादित नसावे. विद्यार्थ्यांना कला, क्रीडा, नृत्य, संगीत यांसारख्या उपक्रमांत सहभागी होण्याची संधी दिली पाहिजे. यामुळे त्यांच्या शारीरिक, मानसिक आणि सर्जनशील विकासाला चालना मिळते.

उदाहरणार्थ, शाळांमध्ये नियमित क्रीडा स्पर्धा, नृत्य आणि संगीत कार्यक्रम आयोजित केल्याने विद्यार्थ्यांमध्ये कार्यक्षमता, नेतृत्व आणि सामाजिक कौशल्याचा विकास होतो.

(ड) विद्यार्थ्यांचे व्यक्तिमत्त्व विकास:
शिक्षण केवळ ज्ञान दिले पाहिजे, तर विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासावरही लक्ष दिले पाहिजे. विद्यार्थ्यांना त्यांच्या आतल्या गुणांची ओळख करणे, चांगले नागरिक म्हणून घडवणे, आणि समाजाशी जोडले जाणारे शिक्षण देणे महत्त्वाचे आहे.

उदाहरणार्थ, शाळेतील नैतिक शिक्षण आणि जीवन कौशल्य अभ्यासक्रमांद्वारे विद्यार्थ्यांना आदर्श नागरिक बनवता येईल.

(ई) शिक्षकांच्या प्रशिक्षणावर भर:
शिक्षकांना सुधारित प्रशिक्षण, तंत्रज्ञानाची माहिती आणि शिक्षणातील नविन ट्रेंड्सबद्दल अद्ययावत करणे आवश्यक आहे. शिक्षकांचं कार्य केवल शिक्षण देण्यापेक्षा विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासावर अधिक केंद्रित होणे आवश्यक आहे.

उदाहरणार्थ, शिक्षकांसाठी वारंवार कार्यशाळा (workshops) आणि प्रशिक्षण (training) आयोजित करणे, ज्यामुळे ते आपल्या कार्यशैलीत बदल घडवू शकतात.

३. समाजातील बदल आणि शिक्षण प्रणाली:
शिक्षण प्रणालीतील सुधारणा एकट्या शाळांपर्यंत मर्यादित राहू नयेत. शिक्षणाच्या गुणवत्तेवर होणारा परिणाम समाजातल्या सर्व स्तरांवर पडतो. यासाठी, शिक्षणाच्या संप्रेषणाचे सर्व अंग समाविष्ट असावे लागते.

शाळेतील शिक्षण फक्त "अर्थिक" दृष्टिकोनातूनच विचारले जाऊ नये. योग्य शिक्षणाने व्यक्तीच्या मानसिकतेला बदलले पाहिजे, त्याच्या मूल्यांना आकार दिला पाहिजे आणि समाजातील विविध आव्हानांना सामोरे जाण्यास सक्षम बनवले पाहिजे.

४. निष्कर्ष:
शिक्षण प्रणालीतील सुधारणा समाजाच्या सर्वांगीन प्रगतीसाठी अत्यंत आवश्यक आहे. विद्यार्थ्यांच्या कौशल्यांचा विकास, शाळांमध्ये सर्जनशीलतेला वाव देणे, शिक्षकांचा निरंतर प्रशिक्षण, तसेच तंत्रज्ञानाचा समावेश यामुळे शिक्षण अधिक प्रभावी होईल. यामुळे विद्यार्थ्यांना आपली क्षमता ओळखता येईल आणि त्यांचे भवितव्य उज्ज्वल होईल.

शिक्षण प्रणालीत सुधारणा करणे म्हणजे भविष्याच्या पिढ्यांना योग्य मार्गदर्शन देणे, त्यांना जीवनाची खरी दिशा दाखवणे आणि समाजाला प्रगतीच्या मार्गावर नेणे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-29.11.2024-शुक्रवार.
===========================================