दिन-विशेष-लेख-२८ नोव्हेंबर १९४० रोजी महात्मा गांधींनी उपोषण केले

[Atul Kaviraje]

महात्मा गांधींचा उपोषण दिवस - २८ नोव्हेंबर १९४० रोजी महात्मा गांधींनी उपोषण केले, ज्यामुळे त्यांनी सामाजिक अन्यायाविरोधात आवाज उठवला.

२८ नोव्हेंबर - महात्मा गांधींचा उपोषण दिवस: संपूर्ण माहिती-

परिचय:

२८ नोव्हेंबर १९४० रोजी महात्मा गांधींनी उपोषण केले होते, जे त्यांच्या सामाजिक आणि राजकीय दृष्टिकोनातून महत्त्वपूर्ण ठरले. महात्मा गांधींच्या उपोषणाचा उद्देश भारतीय समाजातील सामाजिक अन्याय, दारिद्र्य, वर्णव्यवस्था, आणि ब्रिटिश साम्राज्यवादाचे विरोधी आवाज उठवणे होता. गांधीजींनी उपोषणाच्या माध्यमातून अहिंसक मार्गाने लोकांच्या न्यायासाठी लढायचा ठरवला आणि त्यामुळे भारतीय राष्ट्रीय चळवळ मजबूत झाली.

महात्मा गांधींचे उपोषण:

महात्मा गांधींनी भारताच्या स्वातंत्र्यसंग्रामाच्या विविध टप्प्यांवर उपोषण केले. गांधीजींना विश्वास होता की उपोषणाचा प्रकट विरोध म्हणून उपयोग करून, सामाजिक आणि राजकीय बदल साधता येऊ शकतात. त्यांनी न्याय आणि सत्य यासाठी अहिंसा आणि उपोषण ह्या दोन शक्तिशाली शस्त्रांचा वापर केला.

२८ नोव्हेंबर १९४० रोजी महात्मा गांधींचे उपोषण:

महात्मा गांधींनी २८ नोव्हेंबर १९४० रोजी सामाजिक आणि राजकीय अन्यायाच्या विरोधात उपोषण सुरू केले. त्या काळात महात्मा गांधींनी 'कुर्ला उपोषण' म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या उपोषणाची घोषणा केली होती. गांधीजींच्या या उपोषणामुळे त्यांना मोठा सामाजिक आणि राजकीय पाठिंबा मिळाला, आणि त्याचा ब्रिटिश सरकारवरील दबाव आणला.

१. आर्थिक समस्या आणि अन्याय:
महात्मा गांधींचे उपोषण आर्थिक विषमता आणि सरकारच्या अन्यायकारक धोरणांवर लक्ष केंद्रित करणारे होते. त्यांनी त्या काळातील ब्रिटिश सरकारच्या अन्यायकारक धोरणांविरोधात आवाज उठवला.

२. सामाजिक सुधारणा:
गांधीजींचे उपोषण केवळ राजकीय कारणांसाठी नव्हते, तर त्यांनी भारतीय समाजात जातिवाद, अस्पृश्यता आणि दुसऱ्या वर्गाच्या लोकांच्या शोषणाच्या विरोधात सुद्धा आवाज उठवला.

३. ब्रिटिश साम्राज्यवाद विरोध:
गांधीजींचा उपोषण एक प्रकारे ब्रिटिश साम्राज्याच्या विरोधात संघर्ष म्हणून मानला जातो. ते स्वराज्य (स्वतंत्रता) आणि अहिंसा यांचा प्रबोधन करत होते.

उपोषणाची प्रभावीता:

महात्मा गांधींचे उपोषण नेहमीच प्रभावी ठरले. त्याच काळातील लोकांना, विशेषत: भारतीय जनतेला, त्यांचे उपोषण जागृती आणत होते. गांधीजींच्या उपोषणाच्या माध्यमातून त्यांनी जनतेमध्ये राजकीय आणि सामाजिक बदलांची आवश्यकता दाखवली.

१. जनतेत जागरूकता:
गांधीजींच्या उपोषणामुळे समाजातील गरीब, शोषित, आणि अस्पृश्य वर्गाच्या लोकांना सामाजिक न्याय मिळवण्यासाठी प्रेरणा मिळाली.

२. ब्रिटिश सरकारवरील दबाव:
गांधीजींच्या उपोषणामुळे ब्रिटिश सरकाराला राजकीय दबाव निर्माण झाला. भारताच्या स्वातंत्र्यसंग्रामात गांधीजींनी उपोषणाच्या मार्गाने ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्ध सामाजिक चळवळींना आकार दिला.

३. अहिंसक प्रतिकार:
गांधीजींच्या उपोषणाने अहिंसक प्रतिकाराच्या तत्त्वाची सिद्धता केली, ज्यामुळे त्यांचा राजकारणातील प्रभाव वाढला. भारतीय जनतेला अहिंसा आणि सत्याग्रहाच्या शक्तीवर विश्वास बसला.

महात्मा गांधींच्या उपोषणाचे महत्त्व:

१. सामाजिक समता आणि न्याय:
गांधीजींच्या उपोषणाच्या मुख्य उद्दिष्टांपैकी एक होते सामाजिक समता आणि न्याय. त्यांनी त्यावेळी अस्पृश्यता, जातिवाद, आणि अन्यायकारक रिवाजांनुसार भेदभावाचा विरोध केला.

२. स्वतंत्रता मिळवण्याचा संघर्ष:
महात्मा गांधींनी उपोषणाचा वापर स्वतंत्रतेसाठी आणि स्वराज्य मिळवण्यासाठी एक प्रभावी मार्ग म्हणून केला. त्यांच्या उपोषणामुळे भारतातील लोक जागरूक झाले आणि स्वातंत्र्य संग्राम अधिक प्रभावी बनला.

३. सामाजिक वर्तनातील बदल:
गांधीजींनी उपोषणाद्वारे केवळ राजकीय निर्णयांची मागणी केली नाही, तर त्यांनी समाजातील सर्व वर्तनांमध्ये बदल घडवून आणण्याची आवश्यकता व्यक्त केली. ते समजला की, सामाजिक सुधारणा ही स्वातंत्र्याची खरी आणि दीर्घकालिक संकल्पना आहे.

उदाहरण - महात्मा गांधींचे प्रसिद्ध उपोषण:

१. चंपारण सत्याग्रह (१९१७):
चंपारण सत्याग्रहात महात्मा गांधींनी ब्रिटिश सरकारच्या अत्याचारांविरोधात आंदोलन केले. गांधीजींच्या या आंदोलनाने भारतीय शेतकऱ्यांना ब्रिटिश सरकारविरुद्ध आवाज उठवायला प्रेरित केले.

२. नमक सत्याग्रह (१९३०):
नमक सत्याग्रहामध्ये गांधीजींनी ब्रिटिश साम्राज्याच्या नमक कर विरुद्ध आंदोलन केले. त्यांनी दांडी मार्च काढून ब्रिटिश शासनाचा विरोध केला आणि भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामात एक नवीन वळण आणले.

३. भारत छोडो आंदोलन (१९४२):
भारत छोडो आंदोलनामध्ये गांधीजींनी ब्रिटिश साम्राज्याचा विरोध करत, भारतीय लोकांना स्वराज्य मिळवण्यासाठी एकत्र करून अहिंसा मार्ग दाखवला.

निष्कर्ष:

२८ नोव्हेंबर १९४० रोजी महात्मा गांधींनी केलेले उपोषण एक ऐतिहासिक घटक ठरला. यामुळे भारताच्या स्वातंत्र्य लढ्यात अहिंसक प्रतिकार आणि सामाजिक सुधारणा या गोष्टींना महत्व मिळाले. गांधीजींचे उपोषण एक प्रेरणा म्हणून कायमचे जपले जाईल, कारण ते फक्त राजकीय बदलांच्या दृष्टीने नव्हे, तर सामाजिक न्याय, समानता, आणि मानवाधिकार यांच्या दृष्टीनेही अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरले.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.11.2024-गुरुवार.
===========================================