दिन-विशेष-लेख-२८ नोव्हेंबर, १८८५: मुंबई येथे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना

[Atul Kaviraje]

१८८५: मुंबई येथे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची (Indian National Congress) स्थापना

२८ नोव्हेंबर, १८८५: मुंबई येथे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना-

परिचय: २८ नोव्हेंबर १८८५ रोजी मुंबई येथे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (Indian National Congress - INC) या भारतीय राजकीय पक्षाची स्थापना झाली. या स्थापनेने भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामाला एक नवीन दिशा दिली. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस ही भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीची मुख्य धारा बनली आणि ती पुढे जाऊन भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी एक प्रमुख नेतृत्वात्मक भूमिका बजावली.

इतिहासिक पार्श्वभूमी:

१. भारतीय राजकीय परिस्थिती:

१८५७ चा भारतीय विद्रोह (पहिला स्वातंत्र्य संग्राम) थोड्या प्रमाणात सफल झाला असला तरी ब्रिटिश साम्राज्याने भारतावर आपले वर्चस्व कायम ठेवले होते.
ब्रिटिश शासकांनी भारतीय समाज, संस्कृती आणि परंपरांना तुडवले आणि भारतीय जनतेत निराशा व असंतोष निर्माण झाला होता.
भारतीय समाजात जागृती होण्यासाठी आणि ब्रिटिश साम्राज्याच्या अन्यायावर आवाज उठवण्यासाठी एक स्थिर राजकीय संस्था आवश्यक होती.

२. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना:

२८ नोव्हेंबर १८८५ रोजी, ए. ओ. ह्यूम (A.O. Hume), जो एक ब्रिटिश अधिकारी आणि भारतीय सुधारक होता, याच्या मार्गदर्शनाखाली मुंबई येथे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना करण्यात आली.
या संस्थेची स्थापना भारतीय लोकांची एकजूट आणि ब्रिटिश साम्राज्याच्या अन्यायाविरोधात एकत्र येण्यासाठी केली गेली.
पहिल्या अधिवेशनाच्या अध्यक्षतेसाठी वोमेश चंद्र बनर्जी यांची निवड करण्यात आली.

३. काँग्रेसच्या प्रारंभिक उद्दिष्टे:

काँग्रेसच्या स्थापनेची मुख्य उद्दीष्टे होती:
भारतीय समाजातील सर्व लोकांना एकत्र आणणे.
ब्रिटिश शासकांसोबत संवाद साधून भारतीयांची स्थिती सुधारण्यासाठी मागण्या करणे.
भारतीयांना अधिक स्वायत्तता देण्यासाठी ब्रिटिश सरकारवर दबाव आणणे.
प्रारंभिक काळात काँग्रेस हे एक मध्यममार्गी आणि समझौता साधण्याचे संस्थात्मक रूप होते, जे ब्रिटिश शासकांशी शांततापूर्ण संवाद साधत होते.

महत्त्वाचे घटक:

१. काँग्रेसचे प्रारंभिक कार्य:

भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसने सुरुवातीच्या काळात लोकप्रिय जागृती आणि ब्रिटिश शासकांच्या दृष्टीने भारतीयांचा हक्क मागण्यासाठी काम केले.
काँग्रेसने भारतीयांसाठी विधानसभेत स्थान मिळवण्यासाठी आणि भारतीय नौकरशाहीत अधिक प्रतिनिधित्व मिळवण्यासाठी दबाव निर्माण केला.

२. स्वातंत्र्य संग्रामाची सुरुवात:

काँग्रेसच्या स्थापनेनंतर भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीला वेग आला. लोकप्रिय नेतृत्व आणि सामाजिक जागृतीचे काम सुरू झाले.
काँग्रेसचे नेते बाल गंगाधर तिलक, सुब्रमण्यम अय्यर, लाला लजपतराय आणि इतर अनेक नेत्यांनी ब्रिटिश साम्राज्याविरोधात प्रशासनिक आणि सामाजिक सुधारणा साकारली.

३. १९०५ च्या बंगाल विभाजनाचा विरोध:

काँग्रेसने ब्रिटिश सरकाराच्या निर्णयांचा विरोध केला, त्यात बंगाल विभाजन (1905) यांचा समावेश होता, ज्यामध्ये बंगाल राज्याचे विभाजन करून ब्रिटिश साम्राज्याने धार्मिक दरी निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला.
स्वराज्याचा मुद्दा हळूहळू काँग्रेसच्या घोषणांमध्ये सामील झाला आणि भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीला गती मिळाली.

४. महात्मा गांधींचे नेतृत्व:

१९१५ मध्ये महात्मा गांधींचा काँग्रेसमध्ये समावेश झाला आणि त्यांच्या नेतृत्वाखाली काँग्रेसने सत्याग्रह आणि नागरी अवज्ञा चळवळीचा मार्ग अवलंबला.
गांधीजींच्या नेतृत्वाखाली काँग्रेसने ब्रिटिश सरकारच्या विरोधात विविध चळवळींचे आयोजन केले, ज्या चळवळी भारताच्या स्वातंत्र्यसाठी अत्यंत निर्णायक ठरल्या.

महत्त्व:

१. भारतीय स्वातंत्र्य संघर्षात काँग्रेसची भूमिका:

भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस ही भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील मुख्य नेतृत्व संस्था बनली. काँग्रेसने महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखाली १९४७ मध्ये भारताला स्वतंत्रता मिळवून दिली.
काँग्रेसच्या कार्यकर्त्यांनी ब्रिटिश साम्राज्याविरोधात एकजूट करून देशात एक ऐतिहासिक आणि ऐतिहासिक लढाई लढली.

२. सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय प्रभाव:

काँग्रेसच्या स्थापनेने भारतीय समाजात सामाजिक सुधारणा, धार्मिक सहिष्णुता, आणि राष्ट्रीय एकात्मता यांचा संदेश दिला.
काँग्रेसने भारतीय संस्कृती, भाषा आणि परंपरांचे महत्त्व सांगितले आणि एक मजबूत भारतीय राष्ट्रीय ओळख निर्माण केली.

उदाहरण:

१. भारताचे स्वातंत्र्य:

काँग्रेसच्या स्थापनेतून प्रारंभ झालेल्या लढाईचे अंतिम फलित १९४७ मध्ये भारताच्या स्वातंत्र्याच्या रूपात समोर आले.

२. महात्मा गांधींचे नेतृत्व:

महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखाली काँग्रेसने नागरी अवज्ञा आंदोलन, चालू आंदोलन, भारत छोडो आंदोलन आणि दांडी मार्च यांसारख्या मोठ्या चळवळींचा प्रारंभ केला, ज्यामुळे ब्रिटिश साम्राज्याच्या ताणात वाढ झाली.

निष्कर्ष: २८ नोव्हेंबर १८८५ रोजी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस ची स्थापना भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामाचा एक महत्त्वाचा टप्पा ठरली. काँग्रेसच्या स्थापनेने भारतीय जनतेला एक जागतिक आवाज दिला, ज्यामुळे ब्रिटिश साम्राज्याच्या वर्चस्वाचा सामना करण्यासाठी एकजूट झाली. काँग्रेसने पुढे जाऊन भारताच्या स्वातंत्र्य आणि लोकशाहीसाठी कठोर लढाई लढली, जी अखेरीस १९४७ मध्ये स्वातंत्र्य मिळवून दिली.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.11.2024-गुरुवार.
===========================================