दिन-विशेष-लेख-29 नोव्हेंबर, १८३०: पोलंडमध्ये रशियाच्या विरोधात बंड पुकारले गेले-

[Atul Kaviraje]

१८३०: पोलंड मध्ये रुस च्या विरोधात बंड पुकारला होता.

29 नोव्हेंबर, १८३०: पोलंडमध्ये रशियाच्या विरोधात बंड पुकारले गेले-

परिचय: 29 नोव्हेंबर 1830 रोजी पोलंडमध्ये रशियाच्या साम्राज्याविरुद्ध एक मोठे बंड (Polish November Uprising) पुकारले गेले. हे बंड पोलंडच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण घटना आहे, कारण पोलंड आपल्या स्वतंत्रतेसाठी लढत असताना त्याच वेळी ते रशियाच्या साम्राज्याच्या अधीन होते. या बंडाचा मुख्य उद्देश पोलंडच्या स्वातंत्र्याच्या पुनर्स्थापनेसाठी आणि पोलिश जनतेच्या अधिकारांच्या संरक्षणासाठी होता.

पोलंड आणि रशिया: १८व्या शतकाच्या सुरुवातीला पोलंड एक स्वतंत्र आणि साम्राज्यात्मक राज्य होते. परंतु १७९५ मध्ये पोलंडच्या विभाजनामुळे ते रशिया, प्रशियाई आणि ऑस्ट्रियाच्या साम्राज्यांच्या ताब्यात गेले. पोलंडवर रशियाचे वर्चस्व वाढले होते, आणि पोलंडाच्या राज्यकारभारात रशियाचे थेट हस्तक्षेप चालू होते.

१८२५ मध्ये रशियामध्ये निकोले I हा सम्राट झाला, आणि त्यानंतर पोलंडमध्ये आणखी राजकीय दडपण आणि स्वातंत्र्याचे दमन सुरू झाले. पोलंडच्या लोकांना रशियाच्या साम्राज्याविरुद्ध असंतोष होता, आणि १८२५ मध्ये डेकारिस्ट्स या पोलिश क्रांतिकारक गटाने रशियाविरुद्ध एक उठाव केला होता, पण तो नाकाम झाला. पोलंडच्या स्वातंत्र्याची आशा कायम होती, आणि तेच वातावरण १८३० मध्ये फुलले.

१८३० च्या नोव्हेंबर उठावाचे कारणे:

१. राजकीय दडपण आणि स्वतंत्रतेचा अभाव: पोलंड रशियाच्या ताब्यात असताना, पोलिश लोकांना स्वतंत्रतेचा अभाव आणि सांस्कृतिक दडपण अनुभवायला लागला. रशियाच्या सरकारने पोलंडवर आपल्या नियंत्रणाची कठोर अंमलबजावणी केली होती. पोलंडची संविधानिक स्वायत्तता पूर्णपणे रद्द करण्यात आले आणि पोलिश भाषेचे शिक्षण, न्यायालयीन प्रक्रिया, आणि प्रशासनावर रशियाचे अधिकार वाढले होते.

२. अर्थव्यवस्था आणि सामाजिक असंतोष: पोलंडची अर्थव्यवस्था रशियाच्या सत्तेसमोर अत्यंत दुर्बल होती, आणि बहुसंख्य पोलिश नागरिक हे दारिद्र्य आणि असंतोषात होते. यामुळेही स्वातंत्र्याची मागणी अधिक तीव्र झाली होती.

३. युरोपातील इतर उठावांचा प्रभाव: १८३० मध्ये युरोपातील इतर देशांमध्ये क्रांतिकारक चळवळी सुरू झाल्या होत्या, विशेषतः फ्रान्समधील जुलै क्रांती (1830), ज्यामुळे पोलंडमधील असंतुष्ट लोकांना प्रेरणा मिळाली. फ्रान्समध्ये राजा चार्ल्स दीसमधील विरोधात लढा दिला जात होता आणि यामुळे पोलंडमधील जनतेला स्वातंत्र्याची आशा वाटू लागली.

उठावाची घटना:

१८३० च्या नोव्हेंबर महिन्यात पोलंडमध्ये उठाव सुरू झाला. हा उठाव मुख्यतः पोलिश सैनिकांच्या एक गटाने सुरू केला, ज्यांचे नेतृत्व काही नायकांनी केले. पोलिश सैनिकांनी वारशाव (Warsaw) येथील रशियाच्या गव्हर्नरच्या किल्ल्याला आक्रमण केले. या आंदोलनात, पोलिश नेत्यांनी पोलंडचे स्वातंत्र्य पुन्हा मिळविण्याची आणि पोलंडचे संविधान पुन्हा लागू करण्याची घोषणा केली.

उठावाची परिष्कतेत असफलता:

उठाव सुरुवातीला काही प्रमाणात यशस्वी झाला, परंतु रशियाने त्वरित मोठा लष्करी प्रतिसाद दिला. रशियाचे सम्राट निकोले I ने पोलंडच्या आंदोलनाच्या दडपणासाठी १२०,००० सैन्याच्या फौजेसह पोलंडमध्ये हस्तक्षेप केला. रशियाच्या अत्याधुनिक लष्करी सामर्थ्यामुळे, पोलिश उठाव नापास झाला आणि पोलंडचा पराभव झाला.

उठावाच्या परिणामस्वरूप:

रशियाची अधिक कठोर कारवाई: पोलंडचा पराभव झाल्यानंतर रशियाने पोलंडमध्ये अधिक कठोर कारवाई केली. पोलंडचे संविधान रद्द केले आणि पोलिश संसद नष्ट केली. रशियाने पोलंडला पूर्णपणे आपल्या साम्राज्याचे भाग बनवले आणि पोलंडचा स्वातंत्र्यसंग्राम आणखी अनेक वर्षे दबवला.

क्रांतिकारकांची शिक्षा आणि निर्वासन: या उठावातील अनेक क्रांतिकारकांना शिक्षा देण्यात आली, आणि काहींना निर्वासित केले गेले. पोलंडमध्ये असलेले विरोधक आणि क्रांतिकारक परदेशी भूमीवर निर्वासित झाले.

पोलंडमधील स्वातंत्र्य चळवळीचा प्रभाव: १८३० चा नोव्हेंबर उठाव पोलंडच्या स्वातंत्र्य चळवळीचा एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला. हा उठाव पोलंडच्या स्वातंत्र्यप्राप्तीसाठी संघर्षाचा आरंभ होता, जो पुढील अनेक दशकांमध्ये (विशेषतः १९१८ मध्ये पोलंडला स्वातंत्र्य मिळेपर्यंत) चालू राहिला.

उदाहरण:

१. फ्रान्समधील जुलै क्रांती (1830): पोलंडमध्ये नोव्हेंबर उठावाची प्रेरणा फ्रान्समधील जुलै क्रांतीने घेतली होती, जिथे जनतेने चार्ल्स दीसमधील राजवटीला उलथवून टाकले होते.

२. 1848 च्या फेब्रुवारी क्रांतीचे समांतर: १८४८ च्या यूरोपीय क्रांतिकारक लाटा पोलंडच्या स्वातंत्र्याच्या चळवळींशी संबंधित होती. पोलंडने पुन्हा एकदा आपल्या स्वातंत्र्यासाठी लढा दिला, परंतु रशियाचे नियंत्रण कायम राहिले.

निष्कर्ष:

पोलंडमध्ये १८३० मध्ये रशियाविरुद्ध उठाव हा पोलंडच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण आणि क्रांतिकारी क्षण होता. यामुळे पोलंडच्या स्वातंत्र्याच्या लढ्याला नवीन गती मिळाली, जरी या उठावाचा पराभव झाला, तरी पोलिश जनतेचा संघर्ष आणि रशियाच्या साम्राज्याविरुद्ध त्यांची प्रतिकाराची भावना कायम राहिली. पोलंडच्या इतिहासातील हा एक अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा आहे जो पुढे जाऊन पोलंडच्या स्वातंत्र्यप्राप्तीच्या दिशेने एक मोठा प्रेरणास्त्रोत बनला.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-29.11.2024-शुक्रवार.
===========================================