दिन-विशेष-लेख-29 नोव्हेंबर, १९९९: महाराष्ट्राच्या नारायण गावमध्ये जगातील सर्वात

[Atul Kaviraje]

१९९९: मध्ये महाराष्ट्राच्या नारायण गावमध्ये जगातील सगळ्यात मोठा मीटरव्हेव रेडीओ टेलिस्कोप उघडला.

29 नोव्हेंबर, १९९९: महाराष्ट्राच्या नारायण गावमध्ये जगातील सर्वात मोठा मीटरवेव्ह रेडीओ टेलिस्कोप उघडला-

पार्श्वभूमी:

१९९० च्या दशकात, भारतातील वैज्ञानिक आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रात मोठ्या प्रगतीला सुरुवात झाली. त्याच वेळी, भारत सरकारने देशभरातील वैज्ञानिक संशोधनासाठी मोठ्या प्रमाणावर संसाधने उपलब्ध करणे सुरू केले. यामुळे भारतात विविध खगोलशास्त्रीय आणि वैज्ञानिक प्रयोगांसाठी आधुनिक उपकरणे आणि यंत्रणा उभारण्यात आल्या.

नारायण गावातील रेडीओ टेलिस्कोप:

महाराष्ट्रातील नारायण गाव (जि. पुणे) येथील "विक्रम साराभाई ऑब्झर्वेटरी" च्या साहाय्याने २९ नोव्हेंबर १९९९ रोजी जगातील सर्वात मोठा मीटरवेव्ह रेडीओ टेलिस्कोप (Giant Metrewave Radio Telescope – GMRT) उघडण्यात आला.

हा रेडीओ टेलिस्कोप इंटरनेट स्पीड, खगोलशास्त्र आणि अंतराळ संशोधनासाठी महत्त्वपूर्ण ठरला. भारतातील आणि जगातील वैज्ञानिकांसाठी हा टेलिस्कोप अत्यंत महत्त्वपूर्ण होता. त्याच्या सहाय्याने खगोलशास्त्रज्ञांनी ब्रह्मांडाच्या रहस्यांना उजागर करण्यासाठी विविध प्रयोग आणि संशोधन केले.

GMRT चा इतिहास आणि महत्त्व:

GMRT चे डिझाइन आणि उभारणी:
GMRT हे भारत सरकार आणि भारत सरकारच्या भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेचे (ISRO) एक महत्वाकांक्षी प्रकल्प होता. याच्या उभारणीला प्रमुख वैज्ञानिक आणि खगोलशास्त्रज्ञ डॉ. जयंत नाईक आणि त्याच्या टीमने सुरूवात केली. हा टेलिस्कोप भारतातील पुणे शहराजवळील नारायण गावच्या एकोणतीस किलोमीटर परिसरात उभारला गेला.

उत्कृष्ट वैशिष्ट्ये:
GMRT हे दुनियेतील सर्वात मोठा मीटरवेव्ह रेडीओ टेलिस्कोप म्हणून ओळखले जाते. या टेलिस्कोपमध्ये ३० मीटर व्यासाचे ३० वेगवेगळ्या अँटेना मोजले जातात. या अँटेना आकाराने खूप मोठे आणि उच्च गुणवत्ता असतात. याचा मुख्य उद्देश म्हणजे रेडिओ लहरींचे निरीक्षण करणे आणि त्यावर आधारित खगोलशास्त्र आणि अंतराळ संशोधनात नवे शोध घेणे.

रेडीओ टेलिस्कोप कशासाठी वापरला जातो?
रेडीओ टेलिस्कोप ह्या साधनाचा उपयोग ब्रह्मांडातील रेडीओ लहरींना समजून घेण्यासाठी, गॅलेक्टीक आणि आंतरतारकीय वातावरणातील घटनांचे विश्लेषण करण्यासाठी केला जातो. पिळवटणारे ग्रह, तारे, गॅलक्सी, सुपरनॉव्हा इत्यादींचा अभ्यास ह्या टेलिस्कोपच्या सहाय्याने केला जातो. विशेषतः GMRT ने क्वासार्स, सुपरनॉव्हा आणि ब्लॅक होल्स यांसारख्या कडक घटनांचा सखोल अभ्यास केला.

GMRT च्या कामगिरीचे महत्त्व:
२० व्या शतकाच्या शेवटी आणि २१ व्या शतकाच्या सुरूवातीला, रेडीओ टेलिस्कोप्सने खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रात मोठी क्रांती केली. विशेषतः GMRT च्या माध्यमातून, भारतीय शास्त्रज्ञांनी अंतराळाच्या खोल अंधाऱ्या कोपऱ्यांकडे लक्ष वेधून घेतले, आणि मोठ्या प्रमाणावर अंतराळाच्या विश्लेषणासाठी नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर केला.

मुलभूत संशोधन:
GMRT च्या सहाय्याने विविध प्रकारच्या आंतरराष्ट्रीय खगोलशास्त्रीय प्रकल्पांवर कार्य केले जात होते. वैज्ञानिकांनी ह्या टेलिस्कोपचा वापर करून नवीन डेटा एकत्र केला, ज्या डेटाच्या आधारे ब्रह्मांडाची रचना, त्याच्या विस्ताराच्या गती, ताऱ्यांच्या वयाचा अंदाज वगैरे गोष्टींचे अधिक चांगले निरीक्षण केले.

जगातील दुसऱ्या प्रमुख रेडीओ टेलिस्कोप्सशी तुलना:
GMRT चे स्थान या टेलिस्कोपांच्या यादीत कॅनडातील उत्तरीय रेडीओ टेलिस्कोप आणि ऑस्ट्रेलियातील प्रसिद्ध पार्केस रेडीओ टेलिस्कोप सोबत अत्यंत महत्त्वाचे ठरले आहे. यामुळे भारताच्या रेडीओ खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रात स्थान निर्माण होईल.

नारायण गावचे वैज्ञानिक महत्त्व:

नारायण गाव आणि खगोलशास्त्र:
नारायण गाव हे खगोलशास्त्र आणि अंतराळ संशोधनाच्या क्षेत्रात एक महत्त्वाचे ठिकाण बनले आहे. येथे उभारलेल्या GMRT मुळे भारतीय वैज्ञानिक आणि तंत्रज्ञांनी खगोलशास्त्राच्या अध्ययनात भरपूर योगदान दिले आहे. हे स्थान एक उत्कृष्ट संशोधन केंद्र बनले आहे जे विविध अंतराळ आणि खगोलशास्त्रीय प्रकल्पांसाठी वापरले जाते.

भारतीय विज्ञानात एक क्रांतिकारी टप्पा:
भारताने आपल्या तंत्रज्ञान क्षमतेचा वापर करत, रेडीओ टेलिस्कोप प्रकल्पात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. हा प्रकल्प भारतीय विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रात एक नवा इतिहास निर्माण करतो. GMRT च्या यशामुळे भारताने एक मोठा कद वाढवला आणि विश्व खगोलशास्त्राच्या जागतिक पातळीवर आपला ठसा उमठवला.

GMRT आणि भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO):
भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) आणि इतर भारतीय शास्त्रज्ञ संघटनांशी सहकार्य करत, GMRT ने नवीन तंत्रज्ञान आणि अंतराळ संशोधनासाठी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. ISRO आणि GMRT च्या सहकार्यामुळे, भारतीय अंतराळ विज्ञानाचा विकास आणि नवे प्रयोग यशस्वीपणे केले गेले.

निष्कर्ष:

29 नोव्हेंबर, १९९९ रोजी महाराष्ट्रातील नारायण गावमध्ये विक्रम साराभाई ऑब्झर्वेटरी येथे GMRT (Giant Metrewave Radio Telescope) चे उद्घाटन भारताच्या विज्ञान क्षेत्रासाठी एक ऐतिहासिक क्षण ठरला. हे टेलिस्कोप खगोलशास्त्राच्या अभ्यासासाठी एक क्रांतिकारी साधन ठरले आणि भारतीय वैज्ञानिकांद्वारे अंतराळाच्या अभ्यासात महत्त्वपूर्ण योगदान देणारे ठरले. GMRT आजही त्याच्या प्रगतीसह तंत्रज्ञानाच्या कक्षा वाढवित आहे आणि भारताच्या खगोलशास्त्रातील उच्च मानकांवर काम करत आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-29.11.2024-शुक्रवार.
===========================================