स्त्री सशक्तीकरण आणि त्याचे महत्त्व-

[Atul Kaviraje]

स्त्री सशक्तीकरण आणि त्याचे महत्त्व-

स्त्री सशक्तीकरण आणि त्याचे महत्त्व – विस्तृत विवेचन-

स्त्री सशक्तीकरण म्हणजेच महिलांना सामाजिक, आर्थिक, राजकीय, आणि शैक्षणिक दृष्टिकोनातून सशक्त बनवणे. यामध्ये स्त्रीला निर्णय घेण्याचा अधिकार, तिच्या अधिकारांचे रक्षण, आणि तिच्या व्यक्तिमत्त्वाची वृद्धी करणे समाविष्ट आहे. स्त्री सशक्तीकरणाचा उद्देश महिलांमध्ये आत्मविश्वास निर्माण करणे, त्यांच्या हक्कांची जाणीव करणे, आणि त्यांना सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय जीवनात समान स्थान देणे आहे.

स्त्री सशक्तीकरणाचे महत्त्व
समानतेसाठी लढा: स्त्री सशक्तीकरणामुळे महिलांना समान अधिकार मिळतात. आजही समाजात महिलांना अनेक बाबींमध्ये कमी लेखले जाते. त्यांना घरकामासाठी, शिक्षणासाठी आणि इतर क्षेत्रांसाठी संधी कमी दिल्या जातात. स्त्री सशक्तीकरणाने ह्या भेदभावाचा विरोध केला जातो, आणि महिलांना त्यांच्या हक्कांची जाणीव होऊन त्यांना समानतेचे अधिकार मिळतात.

शिक्षणाचा प्रसार: स्त्री सशक्तीकरणामुळे महिलांचे शिक्षण महत्वाचे बनते. शिक्षित महिला समाजात अधिक प्रभावी असतात. शिक्षणामुळे महिलांचे जीवन सुधारणे, तसेच त्यांना विविध क्षेत्रांमध्ये संधी मिळवून देणे शक्य होते. उदाहरणार्थ, कसूरी मुथू या शिक्षिका आणि सामाजिक कार्यकर्त्या, त्या 'साक्षरतेच्या प्रचारक' म्हणून ओळखल्या जातात, ज्या त्यांच्या कार्याच्या माध्यमातून महिला आणि मुलींचे शिक्षण महत्त्वाचे ठरवतात.

आर्थिक स्वावलंबन: महिलांना आर्थिक दृष्ट्या स्वावलंबी करणे हे सशक्तीकरणाचे एक महत्त्वपूर्ण अंग आहे. अनेक महिलांना घरातील सर्व जबाबदाऱ्या पार करण्यासाठी त्यांच्या पैशाचा उपयोग करावा लागतो. जर स्त्रीला स्वतंत्रपणे आर्थिक स्रोत मिळाले, तर ती तिच्या कुटुंबासाठी तसेच स्वत:साठी निर्णय घेण्यात सक्षम होईल. द्रौपदी मुर्मू यांचा उल्लेख करावा लागेल. त्यांनी आदिवासी महिलांसाठी विविध आर्थिक योजनांचा प्रचार केला आहे.

सामाजिक सुसंस्कृतता: स्त्री सशक्तीकरणामुळे महिलांना त्यांच्या कुटुंबातील सदस्य, समाजातील इतर लोक यांच्यासमोर सन्मान मिळतो. त्यांचा आत्मसन्मान वर्धित होतो, आणि समाजात त्यांचे स्थान उंचावते. महिलांना त्यांच्या जीवनावर नियंत्रण असायला हवे, तेव्हा त्या समाजाच्या सशक्त सदस्य बनतात.

मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य: महिलांना त्यांच्या आरोग्याबाबत अधिक सजग बनवणे, तसेच त्यांना मानसिक आणि शारीरिक आरोग्याच्या दृष्टीने योग्य सल्ला देणे हे महत्त्वाचे आहे. महिलांचे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य हा सशक्तीकरणाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. उदाहरणार्थ, भारतातील 'नारी जागृती' आणि 'सखी केंद्र' यांसारख्या संस्थांनी महिलांना मानसिक आरोग्याच्या बाबतीत योग्य मार्गदर्शन देणे सुरू केले आहे.

स्त्री सशक्तीकरणाचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
संस्कृती आणि परंपरा बदलणे: भारतीय समाजात स्त्रियांचे स्थान पारंपारिकपणे कमी मानले जात होते, पण स्त्री सशक्तीकरणामुळे समाजात जागरूकता निर्माण होईल आणि महिलांच्या पारंपारिक भूमिकांमध्ये बदल होईल. महिलांना घराबाहेर जाऊन काम करणे, स्वतःचे निर्णय घेणे, इ. अधिकार मिळवून दिले जातात. यामुळे महिलांचा समाजातील स्थान उंचावते.

कुटुंबात समानता: कुटुंब हे समाजाची मूलभूत युनिट आहे. स्त्री सशक्तीकरणामुळे महिलांना कुटुंबातील निर्णय प्रक्रियेत समान स्थान मिळते. ती तिच्या हक्कांसाठी आणि कुटुंबाच्या भविष्यकालीन योजनांसाठी आवाज उठवते. अशाप्रकारे, स्त्री कुटुंबातील एक महत्त्वाची सदस्य बनते.

राजकीय सशक्तीकरण: महिलांना राजकारणात सहभागी करून घेणे हे देखील अत्यंत महत्त्वाचे आहे. भारतातील पं. नेहरूंच्या "नारी मुक्ति" च्या विचारधारेनुसार, महिलांना समान राजकीय अधिकार मिळावे आणि त्यांना समाजाच्या नेतृत्वात सहभागी होऊन महिलांच्या न्यायासाठी लढावे लागेल. उदाहरणार्थ, इंदिरा गांधी या भारताच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान होत्या, आणि त्यांची कार्यशक्ती याने एक उदाहरण दिले आहे.

उदाहरणे आणि त्यांचा प्रभाव
कर्मयोगी महिला:

अरुणा राय यांना लोकसशक्तीकरण कार्यकर्त्या म्हणून ओळखले जाते. त्यांनी महिलांना लोकशाही प्रक्रियेत सक्रिय सहभागी बनवले आणि त्यांच्या हक्कांसाठी लढा दिला.
कल्पना चावला ही एक आदर्श महिला होती. हिने अंतराळक्षेत्रात आपला ठसा सोडला, आणि महिलांना विज्ञान व तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात पुढे जाण्याची प्रेरणा दिली.
मुलींच्या शिक्षणासाठी कार्यरत असलेली संस्था:

बालिका शिक्षण संस्था व साक्षरता मिशन सारख्या संस्था महिलांना शिक्षण मिळवून देऊन त्यांचे सशक्तीकरण करत आहेत.
स्त्री सशक्तीकरणाच्या अडचणी
सांस्कृतिक भेदभाव: स्त्री सशक्तीकरणाच्या मार्गात अनेक अडचणी येतात. संस्कृती, समाजातील पारंपरिक मूल्ये आणि धार्मिक भेदभाव यामुळे महिलांना पूर्ण सशक्त होण्याचा मार्ग कधी कधी कठीण होतो.

सामाजिक कचरा आणि मानसिकतेतील बदल: लोकांची मानसिकता, जसे की 'पुरुषप्रधान समाज' आणि 'स्त्रीचे घरातील काम' या अडचणींमुळे महिलांना समाजात समानतेचा अनुभव मिळत नाही.

निष्कर्ष
स्त्री सशक्तीकरण हे केवळ महिलांसाठीच नाही, तर समाजाच्या सर्व घटकांसाठी फायदेशीर आहे. यामुळे संपूर्ण समाजाला उन्नती, समानता, आणि शांती मिळू शकते. महिलांना सक्षम करण्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास वाढतो आणि त्यांच्या योगदानामुळे समाज अधिक समृद्ध होतो. महिला आणि पुरुष यांच्यात समानता आणि न्याय मिळवून देण्यासाठी स्त्री सशक्तीकरण आवश्यक आहे. यासाठी सर्वांना एकत्र येऊन काम करण्याची गरज आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.11.2024-शनिवार.
===========================================