दिन-विशेष-लेख-२ डिसेंबर, १९४२: एनरिको फर्मी याने शिकागो येथील अणूभट्टीत

[Atul Kaviraje]

१९४२: एनरिको फर्मी याने प्रथमच शिकागो येथील अणूभट्टीत अणुविभाजनाची शृंखला अभिक्रिया (Chain Reaction) नियंत्रित करण्यात यश मिळवले. यामुळे अणूऊर्जेचा विधायक उपयोग करण्याचे दालन खुले झाले.

२ डिसेंबर, १९४२: एनरिको फर्मी याने शिकागो येथील अणूभट्टीत अणुविभाजनाची शृंखला अभिक्रिया नियंत्रित करण्यात यश मिळवले-

२ डिसेंबर १९४२ हा दिवस अणूऊर्जा क्षेत्रात एक ऐतिहासिक व महत्वपूर्ण टप्पा ठरला. याच दिवशी, एनरिको फर्मी आणि त्याच्या संशोधकांच्या टीमने शिकागो येथील अणूभट्टी (Chicago Pile-1) मध्ये अणुविभाजनाची शृंखला अभिक्रिया (Chain Reaction) पहिल्यांदाच नियंत्रित केली. हा वैज्ञानिक प्रयोग अणूऊर्जा उत्पादनाच्या दृष्टीने एक महत्त्वपूर्ण यश होता आणि त्यामुळे अणूऊर्जेचा विधायक उपयोग करण्याची दिशा खुलेली.

ऐतिहासिक संदर्भ:
एनरिको फर्मी हा एक प्रसिद्ध इटालियन-अमेरिकन भौतिक शास्त्रज्ञ होता, ज्याला अणुविज्ञान क्षेत्रातील महत्त्वपूर्ण योगदानांसाठी ओळखले जाते. त्याने न्यूट्रॉनच्या वापराने अणुविभाजन (Nuclear Fission) प्रक्रियेवर संशोधन केले. १९४२ मध्ये शिकागो येथील युनिव्हर्सिटी ऑफ शिकागो च्या प्रयोगशाळेत त्याच्या नेतृत्वाखालील टीमने पहिल्या नियंत्रित अणु अभिक्रियेचा प्रयोग यशस्वीपणे पार पाडला.

यामुळे अणूऊर्जा उत्पादनाचे नवे दालन खुले झाले, जे भविष्यात अणुशक्ती स्थापनासाठी आणि अण्वस्त्रांच्या निर्मितीसाठी वापरले गेले. अणू ऊर्जा आणि अणुशक्तीचा वापर वैद्यकीय, ऊर्जा उत्पादन आणि संरक्षण क्षेत्रात केला जातो.

अणुविभाजन आणि शृंखला अभिक्रिया:
अणुविभाजन (Nuclear Fission) म्हणजे अणूच्या मूलकाची (न्यूक्लियस) दोन किंवा अधिक लहान अणूंमध्ये विखंडन होणे. या प्रक्रियेत प्रचंड ऊर्जा निर्माण होते. शृंखला अभिक्रिया (Chain Reaction) म्हणजे अणू विभाजनाच्या प्रत्येक घटनेनंतर इतर अणूंमध्ये त्याच प्रक्रिया सुरू होणे, आणि त्यामुळे ऊर्जा अधिक प्रमाणात मुक्त होणे. शिकागो भट्टीत हे विभाजन नियंत्रित करण्यात आले होते, ज्यामुळे अणूऊर्जेचा सुरक्षित आणि नियंत्रित उपयोग शक्य झाला.

अणूऊर्जा आणि तिचा उपयोग:
एनरिको फर्मीच्या प्रयोगामुळे अणूऊर्जा उत्पादनाच्या क्षेत्रात एक मोठा टप्पा गाठला गेला. अणूऊर्जा भविष्यकाळात मोठ्या प्रमाणावर ऊर्जा उत्पादनासाठी वापरली जाऊ शकते. अणूऊर्जेचा वापर विद्युत उत्पादन, वैद्यकीय उपचार, आणि संरक्षण क्षेत्र यांसारख्या विविध क्षेत्रांमध्ये केला जातो. त्याचप्रमाणे अणूशक्तीचा वापर अण्वस्त्र निर्माण करण्यासाठी देखील होऊ लागला, जो आधुनिक युद्धातील एक महत्त्वाचा घटक बनला.

अणुविभाजन आणि शृंखला अभिक्रियेचे महत्त्व:
१. ऊर्जा उत्पादन:
अणूऊर्जा उत्पादनामुळे पारंपरिक इंधनांपेक्षा जास्त ऊर्जा प्राप्त करता येते. जर्मन आणि अमेरिकन सैन्याने द्वितीय महायुद्धाच्या दरम्यान अणूशक्तीचा वापर केला, पण नंतर शांततामय उद्देशांसाठी देखील अणूऊर्जा वापरण्याचा मार्ग उघडला.

२. वैज्ञानिक संशोधन:
अणुविभाजनावर केलेले संशोधन आणि शृंखला अभिक्रियाचे नियंत्रित प्रयोग भविष्यात विविध विज्ञान क्षेत्रातील विकासासाठी महत्त्वाचे ठरले. यामुळे आणखी अनेक वैज्ञानिक प्रयोग शक्य झाले.

३. परमाणु अस्त्रांचा विकास:
अणुविभाजनामुळे परमाणु अस्त्रांचा विकास होऊ लागला. अणूशक्तीचा सकारात्मक वापर जितका महत्त्वाचा आहे, तितकाच त्याचा दुरुपयोग देखील होऊ शकतो. अण्वस्त्रांच्या वापराबद्दल जागरूकता आणि नियंत्रण हे महत्त्वाचे ठरले.

उदाहरण (उदाहरण):
१. अणूऊर्जा उत्पादनाचे उदाहरण:
अणूऊर्जा उत्पादनासाठी फुकुशिमा, जापान आणि चेनोबिल, युक्रेन या अणूऊर्जा केंद्रांना वापरण्याचे उदाहरण आहे. ह्यामुळे देशातील विद्युत वायू (Electricity Grid) व्यवस्थेवर मोठा प्रभाव पडला.

२. वैद्यकीय क्षेत्रातील वापर:
अणूऊर्जेचा उपयोग कर्करोगाच्या उपचारांमध्ये आणि आयसीटी ट्रीटमेंट मध्ये केला जातो. रेडियोथेरेपी आणि पेट स्कॅन यांसारख्या उपचार पद्धती अणूऊर्जेच्या सहाय्याने केली जातात.

ऐतिहासिक महत्त्व:
एनरिको फर्मीने यशस्वीपणे केलेल्या नियंत्रित अणुविभाजनाच्या प्रयोगाने अणूऊर्जेच्या सुरक्षित आणि कार्यक्षम वापराच्या दृष्टीने जगाला एक नवीन दिशा दिली. यामुळे अणूऊर्जा केवळ युद्धासाठीच नाही, तर शांततामय उद्देशांसाठी देखील वापरण्याचे दालन खुले झाले.

शक्ती आणि अणूऊर्जा: अणूऊर्जा निर्माण आणि वापराच्या दृष्टीने हा एक ऐतिहासिक टप्पा ठरला. यामुळे ऊर्जा संकटावर मात करण्याचे मार्ग तयार झाले.

अणुशक्तीचे नियंत्रण: नियंत्रित अणू विभाजनामुळे अणूऊर्जा व अणुशक्तीच्या वापराचे नियम आणि नियंत्रण अधिक स्पष्ट झाले, जे आज पर्यंत कायम आहेत.

प्रतिमा, प्रतीक, आणि इमोजी सह:
🔰 प्रतिमा:
एनरिको फर्मीचे पोर्ट्रेट, शिकागो पील-१ च्या अणूभट्टीचे चित्र, अणुविभाजन प्रक्रियेचे दर्शक चित्र.

💫 प्रतीक:

⚛️: अणूऊर्जा आणि अणुविभाजन.
🔬: वैज्ञानिक संशोधन आणि प्रगती.
💡: ऊर्जा उत्पादन आणि वैज्ञानिक यश.
🌍: अणूऊर्जेचा जागतिक प्रभाव.

🌍 इमोजी:
⚛️🔬💡🌍

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.12.2024-सोमवार.     
===========================================