दिन-विशेष-लेख-३ डिसेंबर, १७९६ – दुसरा बाजीराव मराठा साम्राज्याचा पेशवा बनला-

[Atul Kaviraje]

१७९६: दुसरा बाजीराव मराठा साम्राज्याचा पेशवा बनला-

३ डिसेंबर, १७९६ – दुसरा बाजीराव मराठा साम्राज्याचा पेशवा बनला-

तारीख: ३ डिसेंबर १७९६

३ डिसेंबर १७९६ रोजी दुसरा बाजीराव यांना मराठा साम्राज्याचा पेशवा बनवण्यात आले. बाजीराव दुसरे हे मराठा साम्राज्याच्या इतिहासातील अत्यंत महत्त्वपूर्ण आणि प्रभावी नेत्यांपैकी एक होते. त्यांचे राजकीय, लष्करी व धोरणात्मक निर्णय मराठा साम्राज्याच्या विस्तारासाठी आणि त्याच्या संरक्षणासाठी अत्यंत महत्त्वाचे ठरले. त्यांच्या काळात मराठा साम्राज्याने उत्तरेपासून दक्षिणापर्यंत मोठा प्रदेश व्यापला, आणि त्यांची कार्यशक्ती शिखरावर पोहोचली.

दुसरा बाजीराव – प्रारंभिक जीवन आणि पूर्वस्थिती:
दुसरा बाजीराव, ज्यांचे पूर्ण नाव नारायणराव काशीराव पेशवे होते, हे पहिल्या बाजीराव पेशवे यांचे ज्येष्ठ पुत्र होते. त्यांचा जन्म १७७५ साली मांडगाव (नागपूर जिल्हा) मध्ये झाला. बाजीराव दुसऱ्यांचा पित्याच्या वयाच्या कमी वयात मृत्यू झाल्यानंतर त्यांनी १७९६ मध्ये पेशवापदाचा कार्यभार स्वीकारला.

त्यांच्या जीवनाची प्रारंभिक अवस्था जरी तणावपूर्ण असली तरी, ते एक दुरदृष्टा, संघर्षशील आणि उत्तम लष्करी रणनीतिकार होते. त्यांचा काळ एक अशा संघर्षांचा होता ज्यामध्ये इंग्रजांचे साम्राज्य भारतभर वाढत होते, आणि त्याच्या विरोधात मराठा साम्राज्याने आपली सत्ता टिकवून ठेवली.

दुसऱ्या बाजीरावांची मराठा साम्राज्याच्या इतिहासातील भूमिका:
१. मराठा साम्राज्याचा विस्तार:
दुसरा बाजीराव पेशवा बनल्यानंतर, त्याच्या नेतृत्वाखाली मराठा साम्राज्याने आपल्या प्रभावक्षेत्राचा विस्तार करण्याची महत्त्वाकांक्षा ठेवली. त्यांनी युद्धशास्त्रातील अचूकता आणि लष्करी धोरणांमधील तज्ज्ञता वापरून उत्तर भारत, दक्षिण भारत, आणि मध्य भारत मध्ये मराठा साम्राज्याची सत्ता पसरवली.

नदीच्या काठावर धोरण: दुसऱ्या बाजीरावाने नद्या आणि त्याच्याभोवतालच्या क्षेत्रांचा वापर करून साम्राज्य विस्तारासाठी महत्त्वपूर्ण ठिकाणे ठरवली. यामुळे मराठा सैन्याला लष्करी दृष्टिकोनातून महत्वपूर्ण फायद्यांची प्राप्ती झाली.
२. पंढरपूर, सूरत आणि दिल्ली हल्ला:
दुसऱ्या बाजीरावाच्या नेतृत्वाखाली मराठा सैन्याने दिल्लीच्या सम्राटाला सुरक्षा पुरवण्यासाठी शौर्य दाखवले. त्यांनी १७९६ मध्ये दिल्लीवर हल्ला करायला सुरुवात केली आणि दिल्ली सम्राटाचा संरक्षणकर्ता म्हणून आपली भूमिका सिध्द केली. यामुळे त्यांना शाही दरबारातही मान्यता मिळाली.

३. धोरणात्मक संघटन आणि अंशतः इंग्रजांविरुद्ध संघर्ष:
दुसरा बाजीराव इंग्रजांविरुद्ध लढत असताना, त्यांनी मराठा साम्राज्याची ध्येयधारणा आणि विरोधात्मक धोरणं पारदर्शक केली. त्यांचे साम्राज्यव्यवस्थेतील निर्णय पद्धतींनी इंग्रजांशी गहिरा संघर्ष निर्माण केला. याच कालावधीत इंग्रजांनी स्मिथ आणि सिग्नेचर धोरण राबवले होते.

४. इंग्रजांसोबत संघर्षाचे आव्हान:
जरी दुसऱ्या बाजीरावांनी आपली सत्ता वाढवण्यासाठी विविध धोरणे राबवली, तरी त्यांना इंग्रजांचे साम्राज्यवादी धोरणं आणि ब्रिटिश सत्तेशी तडजोड करणे आवश्यक होते. यामुळे पुढे पेशवाईचा पतन झाला. **१७९६ मध्ये पेशवा बनल्यानंतर एक दशकांमध्ये इंग्रजांशी संघर्षाने त्यांना अनेक वेळा पराजय दिले.

दुसऱ्या बाजीरावाची लष्करी विजय आणि धोरण:
दुसऱ्या बाजीरावाचे लष्करी विजय तसेच कठोर आणि अत्यंत प्रभावी धोरण भारतात मराठा साम्राज्याचे स्थान बळकट करायला मदत झाली. तसेच, त्याच्या लष्करी सज्जतेमुळे मराठा साम्राज्य एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि प्रभावी सत्ताधारी बनले.

घेरावणी युद्ध: दुसऱ्या बाजीरावाने किल्ले आणि किल्ल्यांच्या आधारे लष्करी रणनीती राबवली. यामुळे, त्यांचे किल्ल्यांसाठी यशस्वी हल्ले झाले आणि त्यांची लष्करी रणनीती अधिक मजबूत बनली.
म्हणूनच त्यांचा महत्व:
दुसरा बाजीराव पेशवा म्हणून जे कार्य करू शकले, त्याने भारताच्या इतिहासातील एक नवा अध्याय लिहिला. त्यांनी रायगड, पुणे, सूरत, दिल्ली, पंजाब अशा महत्त्वाच्या ठिकाणांच्या अधीन ठेवून आपल्या साम्राज्याची सिमा विस्तृत केली. त्याच्या लष्करी साहसांनी आणि धाडसाने मराठा साम्राज्याच्या गौरवाची वेगळी ओळख निर्माण केली.

विसाव्या शतकात दुसऱ्या बाजीरावाची प्रेरणा:
दुसरा बाजीराव आपल्यासोबत मराठा साम्राज्याच्या विविध धार्मिक, सांस्कृतिक आणि लष्करी परंपरा ठेवून गेला. त्याच्या नेतृत्वामुळे मराठा साम्राज्याची शौर्य आणि धैर्याची परंपरा समृद्ध झाली, जी आजही भारतीय समाजात प्रेरणास्त्रोत म्हणून राहिली आहे.

चिन्हे, इमोजी आणि चित्रे:
🏰 (किल्ला), 🏇 (सैन्य), ⚔️ (युद्ध), 🇮🇳 (भारत)
📜 "दुसरा बाजीराव: मराठा साम्राज्याचा शौर्यवान आणि धैर्यवान नेता"

संदर्भ:
दुसरा बाजीराव आणि मराठा साम्राज्य: The History of Bajirao II
मराठा साम्राज्याचा इतिहास: History of the Maratha Empire

निष्कर्ष:
३ डिसेंबर १७९६ रोजी दुसरा बाजीराव मराठा साम्राज्याचा पेशवा बनला आणि त्याने आपल्या रणनीतिक आणि लष्करी कौशल्यांच्या मदतीने साम्राज्याच्या विस्तारासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका पार केली. दुसऱ्या बाजीरावांच्या कार्यकाळात मराठा साम्राज्याने आपल्या शौर्यपूर्ण व सैनिकी धोरणांसह भारतातील राजकीय आणि सामाजिक इतिहासाला नवा दिशा दिली.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.12.2024-मंगळवार.   
===========================================