ग्रामीण विकासाचे महत्त्व-1

[Atul Kaviraje]

ग्रामीण विकासाचे महत्त्व-

ग्रामीण विकास हा भारताच्या समग्र विकासाचा अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे. भारतातील बहुसंख्य लोकसंख्या ग्रामीण भागात राहते, आणि ग्रामीण भागाचा सर्वांगीण विकास केल्याशिवाय देशाच्या एकूण प्रगतीची कल्पनाही असंभव आहे. ग्रामीण भागात मुख्यतः कृषी, अन्नधान्य उत्पादन, पशुपालन आणि लघु उद्योगांवर आधारित अर्थव्यवस्था असते. त्यामुळे ग्रामीण भागाच्या विकासाला केवळ अर्थव्यवस्थेचाच नाही, तर सामाजिक, सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय दृष्टीनेही महत्त्व आहे. या लेखात आपण ग्रामीण विकासाचे महत्त्व, त्याचे विविध पैलू आणि त्याच्या महत्वाच्या योजनांचा विस्तृतपणे विवेचन करू.

ग्रामीण विकास म्हणजे काय?
ग्रामीण विकास म्हणजे त्या क्षेत्रांचा सामाजिक आणि आर्थ‍िक दृष्टिकोनातून सर्वांगीण विकास करणे, जेथे लोकांची जीवनशैली सुधारली जाऊ शकते. यामध्ये कृषी, रोजगार, आरोग्य, शिक्षण, पाणी पुरवठा, इन्फ्रास्ट्रक्चर (सडक, वीज, इत्यादी), सामाजिक सुरक्षा, पर्यावरणीय संरक्षण आणि ग्रामीण महिलांचे सक्षमीकरण यासारख्या अनेक बाबींचा समावेश होतो. ग्रामीण विकासाचे उद्दिष्ट ग्रामीण लोकांसाठी जीवनमान सुधारण्याचे आहे.

ग्रामीण विकासाचे विविध पैलू
कृषी विकास (Agricultural Development)
कृषी हा ग्रामीण भागाचा मुख्य व्यवसाय आहे, आणि भारताच्या ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे. कृषी उत्पादन वाढवण्यासाठी योग्य तंत्रज्ञान, सुधारित बियाणे, शाश्वत जलव्यवस्थापन, तंत्रज्ञानाचा वापर आणि शेतीचे आधुनिकीकरण आवश्यक आहे. कृषी विकासामुळे रोजगार निर्माण होतो, जे गरीब ग्रामीण लोकांसाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे.

उदाहरण:
प्रधानमंत्री कृषि सिंचाई योजना (PMKSY) अंतर्गत ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांना पाणी व्यवस्थापनासाठी विविध मदत पुरवली जाते. यामुळे पाणी वापराचे अधिक प्रभावी व्यवस्थापन होते आणि उत्पादन वाढते.

शिक्षण (Education)
ग्रामीण भागात शिक्षणाचे प्रमाण कमी असल्यामुळे समाजात अनेक प्रकारच्या सामाजिक समस्या निर्माण होतात. त्यासाठी गुणवत्ता सुधारित शिक्षण व्यवस्था, योग्य शाळा, शिक्षकांचा प्रशिक्षण, आणि सर्वांगीण जागरूकता यावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. ग्रामीण भागातील महिलांसाठी विशेषत: शिक्षणाची गरज अधिक आहे, कारण ते समाजातील बदल घडवून आणू शकतात.

उदाहरण:
प्रधानमंत्री ग्रामोदय योजना आणि सर्व शिक्षा अभियान यासारख्या योजनांमुळे ग्रामीण भागात शिक्षणाचे प्रमाण वाढले आहे. यामुळे मुलींच्या शिक्षणात देखील सकारात्मक बदल झाला आहे.

स्वास्थ्य सेवांचा सुधारणा (Improvement in Health Services)
ग्रामीण भागात आरोग्य सुविधा अत्यंत कमी आहेत. ग्रामीण भागातील लोकांसाठी प्राथमिक आरोग्य सेवा, औषधांचा पुरवठा, लसीकरण, गर्भवती महिलांसाठी सेवा आणि पोषण यावर विशेष लक्ष देणे आवश्यक आहे. हे कार्यक्रम केवळ लोकांचे स्वास्थ्य सुधारत नाही, तर ग्रामीण विकासाच्या इतर पैलूंना देखील गती देतात.

उदाहरण:
आयुष्मान भारत योजना आणि प्रधानमंत्री सुरक्षित मातृत्व अभियान यांसारख्या योजनांमुळे ग्रामीण भागातील आरोग्य सेवा सुधारण्यात मदत मिळाली आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.12.2024-रविवार.
===========================================