ग्रामीण विकासाचे महत्त्व-3

[Atul Kaviraje]

ग्रामीण विकासाचे महत्त्व-

भारत एक कृषीप्रधान देश आहे, आणि भारतातील बहुसंख्य लोकसंख्या आजही ग्रामीण भागात राहते. त्यामुळे, ग्रामीण विकास हा देशाच्या समग्र विकासासाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. ग्रामीण विकासाचा अर्थ केवळ कृषी उत्पादनवृद्धी नाही, तर त्यात ग्रामीण भागातील लोकांचे सामाजिक, आर्थ‍िक, शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक जीवनमान सुधारण्याचे उद्दीष्ट असते. ग्रामीण भागातील लोकांचे जीवनमान सुधारले पाहिजे, यासाठी विविध योजनांचा अंमल आणि रणनीती राबवणे आवश्यक आहे.

ग्रामीण विकास देशाच्या एकूण विकासाच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण आहे कारण त्याच्या विविध अंगांमुळे राष्ट्रीय अर्थव्यवस्था मजबूत होते, रोजगार निर्मिती होते, आणि समाजातील असमानता कमी होण्यास मदत मिळते. या लेखात ग्रामीण विकासाचे महत्त्व, त्याचे विविध पैलू, आणि त्यासाठी घेतली जाणारी महत्त्वपूर्ण योजनांची माहिती दिली आहे.

ग्रामीण विकासाचा अर्थ
ग्रामीण विकास म्हणजे ग्रामीण भागाचा सर्वांगीण विकास करणे. यामध्ये कृषी, रोजगार, शिक्षण, आरोग्य, पाणी पुरवठा, स्वच्छता, इन्फ्रास्ट्रक्चर आणि महिलांचे सक्षमीकरण यासारख्या अनेक बाबींचा समावेश आहे. ग्रामीण विकासाचा प्रमुख उद्देश म्हणजे त्या क्षेत्रांतील जीवनमान सुधारणे आणि त्यांना विकासाच्या मुख्य प्रवाहात आणणे.

ग्रामीण विकासाचे महत्त्व
आर्थ‍िक विकास: ग्रामीण भागाचा विकास केल्याने देशाच्या आर्थ‍िक प्रगतीला गती मिळते. भारतात बहुसंख्य लोकसंख्या कृषी आणि लघु उद्योगांमध्ये कार्यरत आहे. ग्रामीण भागातील शेतकरी आणि लघु उद्योगधंदे यांचे विकास केल्यास, उत्पादन वाढेल, रोजगार निर्माण होईल आणि आर्थिक समृद्धी साधता येईल.

उदाहरण:
प्रधानमंत्री किसान सम्मान निधी योजना (PM-KISAN) ह्या योजनेमुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक मदत मिळत आहे. यामुळे शेतकऱ्यांची आर्थिक स्थिती सुधारली आहे आणि त्यांच्या उत्पादनाच्या क्षमता वाढल्या आहेत. याच प्रकारे, ग्रामीण उद्योगांच्या प्रोत्साहनासाठी प्रधानमंत्री मुद्रा योजना (PMMY) आणि मेक इन इंडिया कार्यक्रमामध्ये ग्रामीण भागाच्या उद्योगांना महत्त्व दिले जात आहे.

रोजगार निर्मिती: ग्रामीण विकासामुळे रोजगार निर्मितीला चालना मिळते. ग्रामीण भागात लहान उद्योग, कृषी आणि कृषी आधारित उद्योग हे मुख्य रोजगार स्रोत आहेत. रोजगाराच्या संधी निर्माण होणे, हे ग्रामीण जीवनमान सुधारण्याचे मुख्य कारण आहे.

उदाहरण:
महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना (MGNREGA) ही योजना ग्रामीण भागात रोजगार मिळविण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. या योजनेतून प्रत्येक घरातील वयस्कर सदस्याला 100 दिवसांचा रोजगार उपलब्ध होतो. यामुळे लोकांचे आर्थिक उत्पन्न वाढते आणि त्यांच्यात आत्मनिर्भरतेची भावना तयार होते.

शिक्षण आणि कौशल्य विकास: ग्रामीण भागातील शिक्षणाची स्थिती अजूनही शहरांपेक्षा मागे आहे. त्यासाठी ग्रामीण भागात शालेय सुविधांचा विस्तार, शिक्षकांचा प्रशिक्षण आणि शालेय बळकटीकरण आवश्यक आहे. योग्य शिक्षणामुळे ग्रामीण लोकांची मानसिकता बदलू शकते आणि त्यांना उच्च दर्जाच्या नोकऱ्या व व्यवसायाच्या संधी उपलब्ध होऊ शकतात.

उदाहरण:
सर्व शिक्षा अभियान आणि प्रधानमंत्री ग्रामोदय योजना यासारख्या योजनांमुळे ग्रामीण भागात शिक्षणाचे प्रमाण वाढले आहे. त्याचप्रमाणे प्रधानमंत्री कौशल्य विकास योजना (PMKVY) ग्रामीण युवकांसाठी कौशल्य प्रशिक्षण कार्यक्रम प्रदान करते, ज्यामुळे त्यांना उद्योग आणि सेवाक्षेत्रात रोजगार मिळविण्याची संधी मिळते.

स्वास्थ्य आणि पाणी व्यवस्थापन: ग्रामीण भागातील आरोग्य सेवा आणि पाणी पुरवठा हे मोठे मुद्दे आहेत. चांगले आरोग्य सुविधा आणि शुद्ध पाणी पुरवठा ग्रामीण विकासाच्या आधारभूत घटकांपैकी एक आहेत. यासाठी मोठ्या प्रमाणात सुधारणा करणे आवश्यक आहे. याशिवाय, ग्रामीण भागातील जीवनशैली सुधारण्यासाठी स्वच्छता, कचरा व्यवस्थापन आणि पोषण यावरही लक्ष देणे महत्त्वाचे आहे.

उदाहरण:
आयुष्मान भारत योजना ग्रामीण भागातील गरीब आणि असंघटित क्षेत्रातील लोकांना आरोग्य सेवा उपलब्ध करून देण्यासाठी लागू करण्यात आली आहे. त्याचप्रमाणे, स्वच्छ भारत अभियान ग्रामीण भागात शौचालयांची सुविधा वाढविण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरले आहे, ज्यामुळे ग्रामीण स्वच्छतेत मोठ्या प्रमाणात सुधारणा झाली आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.12.2024-रविवार.
===========================================