दिन-विशेष-लेख-10 डिसेंबर, 1998: अर्थशास्त्रात नोबेल पारितोषिक प्रा. अमर्त्य सेन

[Atul Kaviraje]

१९९८: अर्थशास्त्र मध्ये नोबेल पारितोषिक अर्थतज्ञ प्रा. अमर्त्य सेन यांना प्रदान.

10 डिसेंबर, 1998: अर्थशास्त्रात नोबेल पारितोषिक प्रा. अमर्त्य सेन यांना प्रदान-

इतिहासातील महत्त्वपूर्ण घटना:

10 डिसेंबर 1998 रोजी, भारताचे प्रसिद्ध अर्थतज्ञ प्रोफेसर अमर्त्य सेन यांना अर्थशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. त्यांना हा पुरस्कार त्यांच्या "वैश्विक दारिद्र्य आणि विकासाच्या" क्षेत्रात केलेल्या महत्त्वपूर्ण संशोधनासाठी मिळाला. अमर्त्य सेन यांचे कार्य विशेषतः मानवी विकास, दारिद्र्य हटवणे आणि सामाजिक समावेश यावर आधारित होते. त्यांनी मानवी सक्षमता आणि कल्याणाच्या मानवी संदर्भातील अभ्यास केला, ज्यामुळे आजच्या काळात त्यांची विचारधारा अद्वितीय ठरते.

प्रोफेसर अमर्त्य सेन यांच्या कार्याचे विवेचन:
अर्थशास्त्रातील योगदान:

प्रो. अमर्त्य सेन यांचे कार्य मुख्यतः मानवी कल्याण, विकास, आणि दारिद्र्य यांच्या संदर्भात केंद्रित होते. त्यांच्या सिद्धांतांनी एका देशाच्या आर्थिक विकासाच्या पलीकडे जाऊन मानवी जीवनाच्या गुणवत्तेवर आणि लोकांच्या साक्षरतेवर लक्ष केंद्रित केले. त्यांना "मानवी विकासाच्या अर्थशास्त्राचे जनक" असे मानले जाते. त्यांचे मुख्य योगदान मानवी सक्षमता (Human Capabilities) आणि मनुष्याच्या जीवनाच्या गुणवत्तेचा निर्धार यावर आधारित होते.

महत्त्वपूर्ण योगदान:

धन आणि विकास: अमर्त्य सेन यांनी म्हटले आहे की, "अर्थशास्त्र" फक्त वस्तूंच्या उत्पादन आणि वितरणावर नाही, तर मानवी विकासावर आणि गरजा पूर्ण करण्यावर आधारित असावा. त्यांनी मानवाधिकार, आरोग्य, आणि शिक्षण यांना एकत्र करून या बाबींवर आधारित मानवी सक्षमता सिद्धांत दिला.

दारिद्र्य आणि भेदभाव: अमर्त्य सेन यांनी दारिद्र्याला एक "अवस्थेचा" (state of deprivation) म्हणून पाहिले, ज्यामध्ये फक्त आर्थिक बाबी नाही, तर व्यक्तीची क्षमता, स्वातंत्र्य आणि विकल्पही महत्त्वाचे असतात.

सोशल चॉईस थिओरी: त्यांनी सामाजिक निवडीचा सिद्धांत (Social Choice Theory) तयार केला, ज्यामुळे लोकांच्या विविध गरजा आणि प्राधान्ये एकत्र केली जातात. या सिद्धांतामुळे समाजातील भिन्न गटांच्या हितांची उत्तम समज विकसित केली.

भक्ष्य, शिक्षा आणि आरोग्य: अमर्त्य सेन यांचे आणखी एक महत्त्वाचे कार्य म्हणजे "आहार, आरोग्य आणि शिक्षण" यांना कशी जोडलेली आणि विकासाच्या प्रक्रियेवर त्यांचा परिणाम होतो हे समजून घेणे. त्यांनी हे सिद्ध केले की, समाजाच्या सर्व स्तरावर समान संधी मिळणे आवश्यक आहे.

उदाहरणः
दारिद्र्य कमी करणे: अमर्त्य सेन यांचे कार्य म्हणजे दारिद्र्याची व्याख्या बदलणे. ते दारिद्र्याला केवळ आर्थिक अपयश म्हणून पाहत नाहीत, तर ते एक व्यक्तीची जीवनाच्या विविध पैलूंवर असलेली क्षमता कमी होणे म्हणून पाहतात.

शिक्षण आणि आरोग्य: अमर्त्य सेन यांनी कधीच असा विचार केला की, एखाद्या देशाचा "विकास" कसा मोजावा? त्यांनी मानवी सक्षमता आणि मानवी संसाधनांवर लक्ष केंद्रित केले आणि शालेय शिक्षण, निरोगी जीवन आणि योग्य आरोग्य सुविधांसह प्रत्येक व्यक्तीला स्वतंत्रता दिली पाहिजे.

अमर्त्य सेन यांचा नोबेल पुरस्कार:
1998 मध्ये, प्रोफेसर अमर्त्य सेन यांना अर्थशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक प्रदान करण्यात आले. हे पुरस्कार त्यांच्या "दारिद्र्य, भेदभाव आणि मानवी विकासाच्या सामाजिक तत्त्वज्ञानावर" केलेल्या अनमोल कार्यामुळे मिळाले. नोबेल समितीने अमर्त्य सेन यांचे महत्त्वाचे कार्य मान्यता दिली, ज्यामुळे आजच्या अर्थशास्त्राच्या अभ्यासात त्यांचा ठळक ठसा आहे.

चित्रे, इमोजी, आणि प्रतीक:
💡📚: ज्ञान आणि संशोधनाचे प्रतीक
🏅🌍: नोबेल पुरस्कार आणि मानवी कल्याण
👨�🏫🧠: प्रोफेसर अमर्त्य सेन आणि त्यांचे शैक्षणिक योगदान
📈💸: अर्थशास्त्र आणि मानवी विकास
🌍🤝: सामाजिक समावेश आणि दारिद्र्य निर्मूलन

निष्कर्ष:
10 डिसेंबर, 1998 हा दिवस अर्थशास्त्राच्या क्षेत्रात ऐतिहासिक महत्त्वाचा ठरला, कारण प्रोफेसर अमर्त्य सेन यांना नोबेल पारितोषिक मिळाले. त्यांनी दारिद्र्य, विकास, आणि मानवाधिकार यांच्या संदर्भात केलेल्या कामामुळे त्या काळातच जागतिक स्तरावर मान्यता प्राप्त केली. त्यांची विचारधारा आणि कार्य आजही अर्थशास्त्राच्या क्षेत्रात महत्वपूर्ण बदल घडवून आणते. त्यांचा शोध व विचार विकासाच्या समतोल पद्धतीचा दृषटिकोन तयार करणारे आहेत.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.12.2024-मंगळवार.
===========================================