लोकशाहीचे महत्व-1

[Atul Kaviraje]

लोकशाहीचे महत्व-

लोकशाही, हे शासन व्यवस्थेचे एक अत्यंत महत्त्वाचे रूप आहे, ज्यामध्ये लोकांना त्यांच्या मतांच्या आधारावर सत्ता निवडण्याची आणि तिच्या संचालनामध्ये भाग घेण्याची संधी मिळते. 'लोकशाही' शब्द 'लोक' आणि 'शासन' यापासून तयार झाला आहे, याचा अर्थ असा आहे की शासन लोकांच्या इच्छेनुसार चालवले जाते. लोकशाहीतील मूलभूत तत्त्व म्हणजे "लोकशक्ती" किंवा "सर्वसामान्य माणसाच्या अधिकाराची सर्वोच्चता". यामध्ये विविध प्रकारचे अधिकार आणि स्वातंत्र्य लोकांना मिळतात, ज्यामुळे प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनात स्वातंत्र्य आणि समानता असते.

लोकशाही प्रणालीच्या महत्त्वाचे विश्लेषण करतांना, खालील मुद्दे विचारात घेता येतील.

१. लोकशाहीचे तत्त्वज्ञान
लोकशाहीमध्ये प्रत्येक नागरिकाला मतदानाचा अधिकार असतो, आणि त्याच्यासाठी शासनाचे कार्य योग्य रीतीने पार पडावे यासाठी लोक एकत्र येऊन शासनावर नियंत्रण ठेवतात. यामध्ये सत्ता प्रजासत्ताक पद्धतीने निवडली जाते, जी सरकारला लोकांच्या इच्छेच्या आधारावर कार्य करण्यास बाध्य करते. लोकशाही म्हणजे राज्य प्रणालीत लोकांच्या हक्कांची आणि अधिकारांची रक्षा, आणि त्यांना न्याय मिळवून देण्यासाठी एक मार्गदर्शक म्हणून कार्य करते.

२. लोकशाहीचे महत्त्व:
लोकांचा अधिकार:
लोकशाहीचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे नागरिकांना आपले मत व्यक्त करण्याचा अधिकार मिळतो. प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या सरकारचा आणि संविधानाचा मार्गदर्शक असलेला एक निर्णायक अधिकार असतो. या प्रक्रियेचा माध्यमातून लोक हे ठरवू शकतात की, त्यांच्या राज्याच्या सरकारला किती प्रमाणात विश्वास आहे.

उदाहरण:
भारतात प्रत्येक नागरिकाला वयाच्या १८ व्या वर्षापासून मतदानाचा अधिकार आहे. हे लोकशाहीत प्रत्येक व्यक्तीला आपला मत व्यक्त करण्याची संधी देतो. २०१९ मध्ये भारतातील लोकसभा निवडणुकीत जवळपास ६९% लोकांनी मतदान केले, हे त्याचे एक उत्तम उदाहरण आहे.

स्वातंत्र्य आणि समानता:
लोकशाही शासन प्रत्येक नागरिकाला स्वातंत्र्य, समानता आणि बंधुतेच्या अधिकारांची हमी देते. सर्व नागरिकांना न्यायालयात समान वागणूक मिळते, यामुळे कोणत्याही प्रकारच्या भेदभावावर बंदी घालली जाते.

उदाहरण:
महात्मा गांधींच्या भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीचे मुख्य कारण म्हणजे त्यांची लोकशाहीत विश्वास होती. त्यांची ध्येय- "समानता आणि स्वातंत्र्य" हे होते आणि त्यांनी इंग्रजांविरोधात शांतिपूर्ण मार्गाने लढा देऊन भारताला स्वातंत्र्य दिले.

सत्तेची तपासणी आणि नियंत्रण:
लोकशाहीत सरकारची सत्तेवर चौकशी आणि नियंत्रण ठेवले जाते. एखाद्या सरकारच्या कार्यामध्ये पारदर्शकता ठेवणे महत्त्वाचे आहे, कारण त्याच्या निर्णयांचा थेट परिणाम लोकांच्या जीवनावर होतो. यामुळे भ्रष्टाचार आणि अन्यायाला रोखण्याचे एक महत्त्वाचे साधन आहे.

उदाहरण:
भारताच्या संसदेतील विरोधी पक्ष सरकारचे प्रत्येक निर्णय तपासून पाहतात आणि ते जनतेला योग्य माहिती पुरवतात. ही प्रक्रिया सरकारच्या कार्यपद्धतीवर योग्य तपासणी करते, ज्यामुळे लोकांना सरकारच्या कार्यामध्ये पारदर्शकता आणि विश्वसनीयता मिळते.

जनतेला न्याय मिळवून देणे:
लोकशाहीचा एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे न्यायव्यवस्थेचा कार्यक्षमतेने काम करणे. जनतेला त्यांचे अधिकार मिळवून देण्यासाठी, लोकशाही न्यायालयाच्या मार्फत कार्यरत असते. ही प्रक्रिया, आपल्या लोकशाहीच्या मूलभूत तत्त्वावर आधारित असते, म्हणजेच प्रत्येक नागरिकाला न्याय मिळावा लागतो.

उदाहरण:
भारतात 'लोक अदालत' हा एक अद्वितीय मार्ग आहे, ज्यामध्ये सामान्य लोकांना आपले वाद जलद आणि सोप्या पद्धतीने सोडविण्याची संधी मिळते. हे न्याय मिळवून देण्याचे एक उत्तम उदाहरण आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-17.12.2024-मंगळवार.
===========================================