भारतीय नागरिक: डिजिटल तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर-

[Atul Kaviraje]

भारतीय नागरिक: डिजिटल  तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर-

आजच्या आधुनिक युगात डिजिटल तंत्रज्ञानाने भारतीय समाजात मोठा बदल घडवला आहे. इंटरनेट, स्मार्टफोन, मोबाइल ऍप्स, आणि विविध डिजिटल साधनांचा वापर दिवसेंदिवस वाढत आहे. डिजिटल तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर हा भारतीय नागरिकांसाठी एक अत्यंत महत्त्वाचा मुद्दा बनला आहे. हा लेख डिजिटल तंत्रज्ञानाच्या योग्य वापराच्या महत्त्वावर आधारित आहे, ज्यात उदाहरणांसह विस्तृत विवेचन केले जाईल.

डिजिटल तंत्रज्ञानाचा महत्त्व
डिजिटल तंत्रज्ञानाने भारतीय समाजात संप्रेषण, शिक्षण, आरोग्य, व्यवसाय आणि सरकारी सेवांसाठी एक नवीन दिशा दाखवली आहे. हे तंत्रज्ञान आपल्या रोजच्या जीवनाचा एक अपरिहार्य भाग बनले आहे. परंतु, जरी डिजिटल साधने सर्वसामान्य नागरिकांसाठी उपलब्ध असली तरी, त्यांचा योग्य वापर न केल्यास ते धोके आणि समस्यांना आमंत्रण देऊ शकतात. म्हणून, भारतीय नागरिकांनी डिजिटल तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

डिजिटल तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर: उदाहरणांसह विवेचन
शिक्षण क्षेत्रातील डिजिटल क्रांती
आजच्या काळात शिक्षणाची प्रक्रिया पूर्णपणे डिजिटल झाली आहे. शालेय अभ्यासक्रम, ऑनलाइन कोर्सेस, शैक्षणिक ऍप्स, आणि व्हिडिओ लर्निंग या माध्यमांच्या मदतीने विद्यार्थी त्यांचा अभ्यास घरबसल्या करू शकतात. उदाहरणार्थ, स्वयं (SWAYAM) आणि दीक्षा (DIKSHA) या सरकारच्या ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर शिक्षण सामग्री उपलब्ध आहे, ज्यामुळे देशातील कोणीही, कुठेही चांगले शिक्षण घेऊ शकतात.

उदाहरण: एक विद्यार्थी जो ग्रामीण भागात राहत आहे, त्याला मोबाइल किंवा लॅपटॉपच्या सहाय्याने शहरातील शिकवणी सेंटरसारखेच शिकता येऊ शकते.

आर्थिक क्षेत्रातील डिजिटल तंत्रज्ञानाचा वापर
डिजिटल पेमेंट सिस्टीम आणि मोबाईल बँकिंगने भारतीय समाजातील आर्थिक व्यवहारांची प्रक्रिया सुलभ केली आहे. यूपीआय (UPI), गूगल पे, फोन पे, आणि भीम यासारख्या डिजिटल पेमेंट सिस्टीम्सच्या वापरामुळे आर्थिक व्यवहार अत्यंत सोपे आणि सुरक्षित झाले आहेत. डिजिटल बँकिंगची वाढ आणि मोबाइल वॉलेट्सचा वापर आर्थिक समावेशीकरणाच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे.

उदाहरण: ग्रामीण भागातील एक महिला, जी पारंपरिक बँकिंग सेवांचा उपयोग करत नव्हती, तिला मोबाइल फोनच्या माध्यमातून यूपीआयचा वापर करून रोजच्या खरेदीसाठी पेमेंट करणे शक्य झाले आहे.

स्वास्थ्य क्षेत्रातील डिजिटल उपाय
डिजिटल तंत्रज्ञानाचा आरोग्य क्षेत्रातील वापर देखील मोठ्या प्रमाणावर वाढला आहे. टेलिमेडिसिन (Telemedicine) आणि ई-ऑपायड (e-Opay) या डिजिटल सेवांनी लोकांना डॉक्टर्सच्या सल्ल्यांची माहिती घेण्यासाठी व पुढील उपचारासाठी दूरदर्शन वापरणे शक्य केले आहे. आयुष्मान भारत आणि ई-हॉस्पिटल सारख्या डिजिटल आरोग्य सेवांद्वारे सामान्य नागरिकांना त्यांची आरोग्य सेवा अधिक सोयीस्कर आणि सुलभ होऊन मिळत आहे.

उदाहरण: एका लहान शहरातील नागरिकाला मुख्य शहरात जाऊन डॉक्टरांचा सल्ला घेणे किंवा तज्ञ डॉक्टर्सकडून उपचार घेणे शक्य नसले तरी, ते टेलिमेडिसिनद्वारे दूरदर्शन सल्ला घेऊ शकतात.

सामाजिक आणि सार्वजनिक क्षेत्रातील डिजिटल जागरूकता
सरकारी योजना, सार्वजनिक वितरण प्रणाली (PDS), आणि शासकीय मदतीच्या योजनांसाठी डिजिटल साधनांचा वापर भारतीय नागरिकांपर्यंत पोहचवण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरला आहे. आधार कार्ड, जनधन खाते आणि प्रधानमंत्री आवास योजना यासारख्या योजनांमध्ये डिजिटल प्रणालीचा वापर अनेक लोकांपर्यंत पंहुचवण्यात मदत करत आहे.

उदाहरण: एक गरीब शेतकरी, जो सरकारी योजनांचा लाभ घेत नाही, त्याला जनधन खात्याद्वारे थेट योजना लागू करून पैसे मिळवता येतात, जे त्याच्या जीवनशैलीला सुधारू शकतात.

डिजिटल सुरक्षा आणि धोके
डिजिटल तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर हा त्याच्या सुरक्षिततेवर अवलंबून असतो. हॅकिंग, डेटा चोरी, फिशिंग इत्यादी धोके डिजिटल पद्धतीने वाढत आहेत. त्यामुळे, नागरिकांनी आपल्या डिजिटल ओळखीचे संरक्षण करणे आणि ऑनलाइन व्यवहार करताना आवश्यक खबरदारी घेणे महत्त्वाचे आहे. मजबूत पासवर्ड, टू-फॅक्टर ऑथेंटिकेशन आणि फिशिंग अटॅकपासून वाचणे आवश्यक आहे.

उदाहरण: एक व्यक्ती, जी ऑनलाईन शॉपिंग करत आहे, तीच एका फिशिंग साइटला भेट देऊन तिचा बँक खात्याचा डेटा गमावू शकते. म्हणून, शॉपिंग करताना अधिकृत वेबसाईटवरच जावे आणि खात्री करून घ्यावी.

डिजिटल तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर: आवश्यक शिफारसी
डिजिटल साक्षरता वाढवणे: भारतीय नागरिकांसाठी डिजिटल तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर शिक्षणाच्या माध्यमातून शक्य होईल. शाळांमध्ये आणि ग्रामीण भागात डिजिटल साक्षरता कार्यक्रम राबवणे आवश्यक आहे.

सुरक्षा व धोके टाळण्याच्या उपाययोजना: नागरिकांना डिजिटल धोके आणि त्यापासून बचाव करण्याचे प्रशिक्षण देणे गरजेचे आहे. तसेच, डिजिटल डेटा आणि ओळख सुरक्षित ठेवण्यासाठी कडक उपाययोजना कराव्यात.

संवेदनशीलता व जागरूकता: इंटरनेटवरील विविध गोष्टींबद्दल नागरिकांना जागरूक करणे महत्त्वाचे आहे, जसे की सामाजिक मीडिया, व्हायरस, फिशिंग इत्यादी. त्यांना योग्य मार्गदर्शन देऊन ऑनलाइन सुरक्षिततेसाठी नियमांची माहिती देणे आवश्यक आहे.

निष्कर्ष
डिजिटल तंत्रज्ञान भारतीय समाजातील सर्वच क्षेत्रांमध्ये क्रांतिकारी बदल घडवित आहे. जर याचा योग्य वापर केला गेला, तर तो भारतीय नागरिकांसाठी एक शक्तिशाली साधन ठरू शकतो. शिक्षण, आरोग्य, आर्थिक व्यवहार आणि सरकारी सेवांमध्ये डिजिटल तंत्रज्ञानाने सुधारणा केली आहे. मात्र, डिजिटल सुरक्षितता आणि धोके टाळणे आवश्यक आहे. योग्य मार्गदर्शन, डिजिटल साक्षरता आणि सुरक्षा उपाययोजना याच्या मदतीने भारतीय नागरिक या तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर करून आपले जीवन अधिक समृद्ध आणि सुरक्षित करू शकतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.12.2024-शुक्रवार.
===========================================