गायनाचे महत्त्व आणि भारतीय संगीताचा वारसा-2

[Atul Kaviraje]

गायनाचे महत्त्व आणि भारतीय संगीताचा वारसा-

भारतीय संगीताचा वारसा

भारतीय संगीताचा इतिहास अत्यंत प्राचीन आहे. संगीत ही भारतीय संस्कृतीचा एक अविभाज्य घटक आहे. भारतीय संगीत दोन मुख्य प्रकारांमध्ये विभागला जातो - हिंदुस्तानी संगीत (उत्तरी भारत) आणि कर्नाटिक संगीत (दक्षिणी भारत). प्रत्येक प्रकारामध्ये विविध राग, ताली आणि सूरांचा वापर केला जातो. भारतीय संगीताचा मुख्य हेतू हा साधना, तत्त्वज्ञान, भक्तिरस आणि शांती साधणे हा आहे.

हिंदुस्तानी संगीत हिंदुस्तानी संगीत ही उत्तर भारताची सांगीतिक परंपरा आहे. यामध्ये "राग" आणि "ताळ" यांचे महत्त्व आहे. रागांमध्ये भावनांच्या विविध रंगांची अभिव्यक्ती केली जाते. रागांच्या माध्यमातून वेगवेगळ्या वेळा आणि ऋतूंमध्ये विविध भावनांचे व्यक्तीकरण केले जाते.

उदाहरण: पं. रविशंकर यांच्या सितार वादनाने भारतीय संगीताला जागतिक स्तरावर ओळख मिळवली. त्यांचे "राग मारव" आणि "राग हंसराज" आजही प्रसिद्ध आहेत.

कर्नाटिक संगीत कर्नाटिक संगीत ही दक्षिण भारतीय संगीताची परंपरा आहे. हे संगीत अधिक शास्त्रीय आणि सूक्ष्म असते. कर्नाटिक संगीताच्या रचनांमध्ये भक्ति, तत्त्वज्ञान आणि साधना यांचा समावेश असतो. दक्षिण भारतातील मंदिरांमध्ये नियमितपणे कर्नाटिक संगीत सादर केले जाते.

उदाहरण: लता मंगेशकर आणि एस.पी. बालासुब्रमण्यम यांचे गायन कर्नाटिक संगीताच्या अनेक तंत्रांचा उत्तम प्रदर्शन करतात.

लोकसंगीत आणि भक्ति संगीत भारतीय लोकसंगीत आणि भक्ति संगीत ही भारतीय समाजातील एक महत्त्वाची परंपरा आहे. लोकसंगीत विविध प्रदेशांमध्ये वेगवेगळ्या प्रकारे गायले जाते. प्रत्येक राज्याचे एक वेगळे संगीत असते, जे त्याच्या संस्कृती आणि परंपरेचे प्रतीक असते. भक्ति संगीतात कवी आणि संतांचे गीत गायले जातात, ज्याने अनेक लोकांच्या जीवनाला आध्यात्मिक उन्नती दिली आहे.

उदाहरण: महाराष्ट्रात "अभंग" आणि "कीर्तन", राजस्थानात "गवरी", पंजाबमध्ये "भंगडा" आणि "गिद्दा" इत्यादी लोकसंगीत प्रचलीत आहेत.

भारतीय संगीताच्या वैशिष्ट्यांची विवेचना
राग आणि ताळ भारतीय संगीताचे मुख्य आधारस्तंभ म्हणजे राग आणि ताळ. राग हे एक संगीत रचनात्मक तत्त्व आहे, जे श्रोत्याच्या मनाच्या स्थितीनुसार भावनांचे चित्रण करते. ताळ हे संगीताचा लयबद्ध भाग आहे, ज्याच्या सहाय्याने प्रत्येक संगीत रचनेला एक सुसंगत लय दिली जाते.

विविध शैलींचे अस्तित्व भारतीय संगीताच्या विविध शास्त्रीय शैल्या आहेत, जसे की ध्रुपद, खयाल, ठुमरी, तवला, द्रुत, आणि विलंबित इत्यादी. प्रत्येक शैलीचे स्वतःचे वैशिष्ट्य आहे, आणि प्रत्येक शैली आपल्या ऐतिहासिक संदर्भात जडलेली आहे.

निष्कर्ष
गायनाचे महत्त्व आणि भारतीय संगीताचा वारसा हे एक अत्यंत समृद्ध आणि महत्त्वपूर्ण भाग आहेत, ज्यांचा प्रभाव भारतीय समाजावर खूप मोठा आहे. संगीत हे केवळ एक कला रूप नाही, तर ते एक जीवनदृष्टी आहे. भारतीय संगीताच्या विविध परंपरा, राग, ताळ आणि गायनाच्या विविध प्रकारांद्वारे आपल्याला मानसिक, शारीरिक, भावनिक आणि आध्यात्मिक शांती मिळवता येते. भारताच्या सांस्कृतिक समृद्धीला संगीताची भूमिका अनन्य साधारण आहे.

आजच्या काळात, भारतीय नागरिकांना संगीताच्या महत्त्वाची जाणीव करून देणे आणि या कलाविषयाचा योग्य उपयोग करणे अत्यंत आवश्यक आहे. गायनाचे, संगीताचे महत्त्व वाढवून भारतीय संस्कृतीला संजोवणे आणि भविष्याला एक उत्तम दिशा देणे हे आपले कर्तव्य आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.12.2024-शुक्रवार.
===========================================