देवी दुर्गेचा ‘विजय महोत्सव’ आणि त्याचे सांस्कृतिक महत्त्व-

[Atul Kaviraje]

देवी दुर्गेचा 'विजय महोत्सव' आणि त्याचे सांस्कृतिक महत्त्व-
(The 'Victory Festival' of Goddess Durga and Its Cultural Significance)

देवी दुर्गेचा 'विजय महोत्सव' म्हणजेच विजयदशमी किंवा दसमीर, हे भारतातील एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि ऐतिहासिक धार्मिक महोत्सव आहे. देवी दुर्गा ही शक्ति आणि सामर्थ्याची प्रतीक असून तिच्या विजयाच्या कथेची पूजा अनेक रूपांत केली जाते. हा महोत्सव भारताच्या विविध भागात विशेष श्रद्धेने आणि भक्तिभावाने साजरा केला जातो. दुर्गा पूजेचे या विजय महोत्सवात महत्त्व असलेले सांस्कृतिक, धार्मिक आणि ऐतिहासिक पैलू सांगणे अत्यंत गरजेचे आहे. देवी दुर्गेच्या विजय महोत्सवाने केवळ भक्तांना आत्मशक्ती मिळवून दिली नाही, तर समाजात सामूहिक एकता, संघर्षातील विजय आणि तात्त्विक ज्ञान प्राप्त करण्याच्या प्रेरणेची भावना देखील रुजवली आहे.

1. विजय महोत्सवाची धार्मिक पार्श्वभूमी:
देवी दुर्गेचा विजय महोत्सव म्हणजे राक्षस राजा महिषासुरावर देवी दुर्गेचा विजय. महिषासुर हा राक्षस अत्यंत बलशाली आणि निर्दयी होता, त्याने देवतांना आणि मानवांना त्रास दिला. अखेर देवी दुर्गेने महिषासुराचा संहार करून धर्माच्या विजयाचे प्रतीक दाखवले. या विजयाच्या कथेतील तत्त्वज्ञान दर्शवते की, सत्य आणि धर्माच्या मार्गावर जात असताना, अन्यायाच्या आणि दुष्टतेच्या प्रवृत्तींवर विजय मिळवता येतो. दुर्गा देवीचा हा विजय नेहमीच सत्य, न्याय, आणि सत्यतेच्या विजयाचे प्रतीक मानला जातो.

उदाहरण:
महिषासुराचा वध हे एक पौराणिक घटना आहे, जी देवी दुर्गेच्या महत्त्वाला वाव देणारी आहे. ही पूजा 'विजयादशमी' म्हणून ओळखली जाते, जी 'दशहरा' म्हणूनही प्रसिद्ध आहे.

2. विजय महोत्सवाची सांस्कृतिक महत्त्व:
विजय महोत्सवाच्या सांस्कृतिक महत्त्वाला विस्तृत दृषटिकोनातून पाहता येते. या महोत्सवाच्या माध्यमातून लोक एकमेकांसोबत संप्रेषण करतात, परंपरेची पुनरावृत्ती करतात आणि समाजातील भेदभाव मिटीवण्यासाठी एकता आणि सामूहिक भावनांचे महत्त्व जागवतात. देवी दुर्गेच्या पूजा आणि तिच्या विजयाच्या उत्सवाच्या निमित्ताने विविध सांस्कृतिक कार्यक्रम, नृत्य, संगीत, रचनात्मक कलांचे प्रदर्शन होते, जिथे सर्व वयोगटातील लोक सहभागी होतात.

उदाहरण:
पश्चिम बंगालमधील दुर्गा पूजा एक प्रमुख सांस्कृतिक उत्सव आहे, जिथे देवी दुर्गेचे आकर्षक प्रतिमा सजवली जातात, भव्य पद्धतीने पूजा केली जाते आणि मोठ्या धुमधडाक्यात रथयात्रा आणि गरबा उत्सव आयोजित केले जातात. या उत्सवात संगीत, नृत्य आणि कला या विविध पारंपरिक प्रदर्शनांचे आयोजन केले जाते.

3. विजय महोत्सव आणि समाजातील एकता:
विजय महोत्सव समाजात एकता आणि समानतेची भावना वाढवतो. सर्व जाती, धर्म, आणि पंथाचे लोक एकत्र येऊन पूजा अर्चा करतात आणि एकाच मंचावर एकत्र येतात. या महोत्सवात प्रचलित असलेल्या परंपरांचा मागोवा घेतल्यास, समाजातील विविध वंश, रंग, वय, आणि सांस्कृतिक वैशिष्ट्ये एका आदर्श उदाहरणाच्या रूपात एका धाग्यात गुंफली जातात. लोकांचा सामूहिक उत्साह आणि उत्सवी वातावरण सर्वांना एकत्र आणते, त्यामुळे एकता आणि सामाजिक समरसतेचा संदेश दिला जातो.

उदाहरण:
दसमीर अथवा विजयादशमीचा दिवस फक्त धार्मिक महत्त्वाचा नाही, तर सामाजिक समांतरतेचे प्रतीक ठरतो. अनेक ठिकाणी विविध समुदाय एकत्र येऊन राक्षसाच्या प्रतिमांचा दहन करतात, यामुळे संघर्ष आणि शत्रुत्वाला तिलांजली देऊन एकतेचा संदेश मिळतो.

4. व्यक्तिगत आणि सामाजिक जीवनातील बदल:
विजय महोत्सवाच्या निमित्ताने व्यक्ती त्यांच्या आयुष्यातून भूतकाळातील संघर्ष आणि अडचणी दूर करतात. देवी दुर्गेच्या विजयाच्या कथेने व्यक्तीला प्रेरणा दिली की, जीवनाच्या प्रतिकूल परिस्थितींवर मात करण्यासाठी त्यांनी लढा द्यावा. यामुळे एक सकारात्मक दृष्टिकोन व्यक्तीच्या जीवनात निर्माण होतो. समाज देखील या महोत्सवाच्या माध्यमातून नवीन आशा, कुटुंबाचा आधार, आणि परस्पर सामंजस्याचा अनुभव घेतो.

उदाहरण:
त्याचप्रमाणे अनेक ठिकाणी विजयादशमीस नवीन वस्त्रांची खरेदी, घर स्वच्छता आणि घरातील नवा आरंभ यासाठी एक परंपरा आहे. त्यामुळे या दिवसाचे महत्त्व जीवनातील नवे आरंभ करण्याचा आणि दिव्यतेचे स्वागत करण्याचा ठरतो.

5. भक्तिरंग आणि मानसिक शक्ती:
विजय महोत्सवाचा एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण अंग भक्तिरंग आहे. देवी दुर्गेच्या भक्तांसाठी हा महोत्सव केवळ उत्सव नाही, तर एक साधना आहे. भक्तिमार्गाने दुर्गा देवीच्या आशीर्वादाने त्यांनी जीवनात मानसिक बल, साहस आणि अंतर्मुखता प्राप्त केली आहे. पूजा आणि व्रतधारणेच्या माध्यमातून व्यक्ती आपल्या जीवनात शक्ती आणि समृद्धी आणण्यासाठी प्रेरित होतो.

उदाहरण:
अनेक लोक विजयादशमीच्या दिवशी नवा संकल्प घेतात, जसे शारीरिक आणि मानसिक शुद्धतेचा मार्ग अवलंबणे. त्यांच्या जीवनात नवे ध्येय गाठण्याचे आणि आत्मिक विकास साधण्याचे ठरवले जाते.

निष्कर्ष:
देवी दुर्गेचा विजय महोत्सव भारतीय संस्कृतीचा एक महत्त्वपूर्ण घटक आहे. त्याचे धार्मिक, सांस्कृतिक, आणि सामाजिक महत्त्व केवळ व्यक्तीपर्यंत सीमित नाही, तर ते संपूर्ण समाजासाठी एक प्रेरणा म्हणून कार्य करते. त्याच्या माध्यमातून एकता, शांती, संघर्षाच्या अडचणींवर विजय, आणि आत्मविश्वास जागवला जातो. देवी दुर्गेच्या विजयाच्या कथेने आणि तिच्या पूजा विधींनी अनेक लोकांना जीवनातील उद्दिष्टे साधण्यासाठी प्रेरित केले आहे. दुर्गा पूजेचा विजय महोत्सव एक अत्यंत पवित्र आणि दिव्य उत्सव आहे, जो प्रत्येकाच्या जीवनात नव्या आशेचा आणि सामर्थ्याचा संदेश देतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.12.2024-शुक्रवार.
===========================================