दुरदर्शन आणि समाजावर होणारा त्याचा प्रभाव-

[Atul Kaviraje]

दुरदर्शन आणि समाजावर होणारा त्याचा प्रभाव-

दुरदर्शन म्हणजेच भारत सरकारच्या मालकीचे प्रमुख आणि प्रामुख्याने लोकसंचार साधन असलेले एक दूरदर्शन चॅनेल आहे. 1959 मध्ये भारतात दुरदर्शनची सुरुवात झाली होती. त्यावेळी याचे मुख्य उद्दिष्ट लोकांमध्ये शिक्षण, मनोरंजन, माहिती आणि सामाजिक जागरूकता निर्माण करणे होते. दुरदर्शनचा प्रभाव एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण घटक आहे जो एक संपूर्ण पिढी घडवण्याचे कार्य करत आहे. याचे प्रभाव सामाजिक, सांस्कृतिक, शैक्षणिक आणि राजकीय दृष्टिकोनातून मोठे आहेत.

दुरदर्शनचे शैक्षणिक आणि माहितीपूर्ण प्रभाव:

दुरदर्शनच्या सुरुवातीच्या काळात त्याचे प्रमुख उद्दिष्ट लोकांमध्ये शिक्षण आणि जागरूकता निर्माण करणे होते. विविध शैक्षणिक कार्यक्रम, शालेय शिक्षणासाठी उपयुक्त कार्यकम, आरोग्यविषयक माहिती, सरकारी योजनांची माहिती, आणि शेतीविषयक तज्ञांच्या मार्गदर्शनाने नागरिकांमध्ये योग्य माहितीचा प्रसार केला जातो.

उदाहरणार्थ, "नॅशनल टेस्ट" या प्रकारचे शालेय शैक्षणिक कार्यक्रम, ज्यात विद्यार्थ्यांना विविध विषयांची माहिती मिळवता येते, विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणाला गती दिली. तसेच, "स्वास्थ्य मंत्र" हे आरोग्यविषयक कार्यक्रम लोकांना स्वच्छता, आरोग्य आणि पोषणाच्या महत्वाच्या बाबी सांगत असतात. या सर्व कार्यक्रमांमुळे दुरदर्शनने समाजातील लोकांची मानसिकता बदलवली आहे, आणि लोकांना योग्य मार्गदर्शन दिले आहे.

दुरदर्शनचा मनोरंजन क्षेत्रावर प्रभाव:

दुरदर्शनने मनोरंजनाच्या क्षेत्रातही अत्यंत प्रभावी काम केले आहे. 'रामायण', 'महाभारत', 'तारक मेहता का उल्टा चश्मा' आणि 'उम्मीद' सारख्या कार्यक्रमांनी आपल्या काळात भारतीय समाजावर महत्त्वपूर्ण ठसा निर्माण केला आहे. 'रामायण' आणि 'महाभारत' या ऐतिहासिक शृंखलेने लोकांना त्यांच्या सांस्कृतिक मुळांशी जोडले.

उदाहरणार्थ, रामायण हा कार्यक्रम 1980 च्या दशकात प्रसारित झाला होता आणि त्याचा प्रभाव इतका प्रचंड होता की संपूर्ण भारतात हा कार्यक्रम खूप मोठ्या प्रमाणात पाहिला गेला. या कार्यक्रमामुळे धार्मिक, सांस्कृतिक आणि नैतिक मूल्यासोबतच भारतीय समाजाचा एकता आणि परंपरेच्या प्रती एक नवीन दृष्टिकोन निर्माण झाला.

दुरदर्शनचे सामाजिक प्रभाव:

दुरदर्शनने समाजातील विविध मुद्द्यांवर चर्चा केली आहे. ते समाजातील पिढी दर पिढी वाढणार्या बदलांची प्रतिमा दाखवते. त्याच्या माध्यमातून महिलांच्या हक्कांवर, बालकांच्या अधिकारांवर, शिक्षणावर आणि समावेशकतेवर सामाजिक जागरूकता निर्माण केली गेली आहे.

उदाहरणार्थ, "स्मार्ट इंडिया" किंवा "बेटी बचाओ बेटी पढ़ाओ" सारख्या कार्यक्रमांमुळे लोकांच्या मनामध्ये स्त्रियांविषयी जागरूकता वाढली. यामुळे समाजातील स्त्रिया आणि पुरुष समान हक्कांची मागणी करीत आहेत, आणि दुरदर्शनला या सामाजिक सुधारणा करण्यासाठी एक महत्त्वाची भूमिका पार पाडली आहे.

दुरदर्शनचा राजकीय प्रभाव:

दुरदर्शन एक प्रामुख्याने सरकारी मालकीचे मीडिया हाउस आहे, त्यामुळे त्याचे राजकीय प्रभाव देखील मोठे आहेत. राज्य सरकारांनी आणि केंद्र सरकारने आपल्या योजनांचा प्रचार आणि प्रसार करण्यासाठी दुरदर्शनचा वापर केला आहे. यामुळे दुरदर्शनने सशक्त जागरूकता निर्माण केली आहे, तसेच लोकांना प्रशासनाच्या धोरणांचा फायदा कसा होईल याबाबत अधिक माहिती दिली आहे.

उदाहरणार्थ, "मन की बात" हा कार्यक्रम, जो पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी सुरु केला, लोकांच्या मुद्द्यांवर चर्चा करतो आणि सरकारच्या विविध योजनांचा प्रचार करतो. यामुळे समाजात सरकारच्या कामकाजावर एक सकारात्मक प्रभाव पडतो. त्याच्या माध्यमातून सरकारी धोरणांची माहिती लोकांपर्यंत पोहोचवली जाते.

दुरदर्शन आणि त्याचा बदलता प्रभाव:

आजकाल स्मार्टफोन आणि इंटरनेटच्या युगात, दुरदर्शनच्या प्रभावात काही प्रमाणात घट झाली असली तरी, त्याची महत्त्वाची भूमिका कायम आहे. डिजिटल मीडिया आणि अन्य माध्यमे जरी लोकप्रिय झाली असली तरी, दुरदर्शन अजूनही भारतात सर्वाधिक पाहिला जाणारा माध्यम आहे, खासकरून ग्रामीण भागात. त्याच्या माध्यमातून लोकांना सरकारच्या योजना, शैक्षणिक माहिती, आणि मनोरंजन उपलब्ध होतं.

दुरदर्शनने समाजातील अनेक धारणांवर सकारात्मक प्रभाव डाला आहे. त्याने भारतीय समाजाच्या संस्कृतीला पद्धतशीरपणे उभारी दिली आहे, आणि जनजागृतीत योगदान दिले आहे.

उदाहरण:

आजच्या काळात जरी सोशल मीडिया, YouTube, आणि OTT प्लेटफॉर्म्स यांचा वापर वाढला असला तरी दुरदर्शनचा प्रभाव अजूनही मोठा आहे. उदाहरणार्थ, ग्रामीण भागात दुरदर्शनला एक महत्त्वाचे माध्यम मानले जाते, जिथे इंटरनेट आणि स्मार्टफोनचा प्रवेश कमी आहे. तिथे लोकांना सरकारच्या योजनांविषयी माहिती मिळवण्यासाठी दुरदर्शन एक मुख्य साधन आहे.

निष्कर्ष:

दुरदर्शनने समाजावर अनेक पातळ्यांवर सकारात्मक आणि सामाजिक प्रभाव टाकला आहे. त्याचा प्रभाव शैक्षणिक, मनोरंजन, सामाजिक आणि राजकीय क्षेत्रावर खूप मोठा आहे. दुरदर्शनचे योगदान भारतीय समाजाला एकजूट, प्रगती आणि एक नवीन दृषटिकोन देण्यास महत्त्वपूर्ण ठरले आहे. आजही दुरदर्शन समाजाला दिशा देण्याचे कार्य करत आहे आणि त्याचा वापर शिक्षण, जागरूकता, आणि मनोरंजन क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.12.2024-मंगळवार.
===========================================